Groen als strategisch fundament voor klimaat- en wateropgaven

Klimaatverandering en verstedelijking stellen Nederlandse gemeenten voor grote uitdagingen. Hittestress, droogte en wateroverlast komen steeds vaker voor in de stedelijke omgeving. Groen wordt in dat kader steeds vaker erkend als een functionele en kosteneffectieve oplossing. Maar hoe veranker je vergroening in ruimtelijke planvorming? En hoe zorg je ervoor dat het niet slechts gezien wordt als een ‘extraatje’, maar als een noodzakelijk onderdeel van elk project? We spraken met Ciska van Alphen en Patrick de Groot over hun visie, aanpak en praktijkervaringen.

Van beleid naar praktijk

Beide geïnterviewden hebben een lange staat van dienst in het werkveld van ruimtelijke ordening, klimaatadaptatie en stedelijke vergroening. Ciska van Alphen is sociaal geograaf en werkt als adviseur ruimte en groen bij Arcadis. Hiervoor was ze vanuit het ministerie van Landbouw, Voedselzekerheid, Visserij en Natuur opdrachtgever voor de Handreiking Groen in en om de stad (GIOS). Patrick de Groot werkt al decennia in het vak en beweegt zich op het snijvlak van ontwerp, beleid en beheer. Hij was projectleider voor de Handreiking Groen in en om de Stad en is nu als kwartiermaker, voor de zogenoemde leeragenda, betrokken bij het vervolg van de handreiking. Daarnaast ondersteunt hij gemeenten bij het ontwikkelen van visies, het doorrekenen van beheerbudgetten en het realiseren van groene ingrepen, van strategie tot straatniveau.

"Groen is geen doel op zich. Het is een krachtig middel dat bijdraagt aan leefbaarheid, klimaatbestendigheid, gezondheid en biodiversiteit."

Groen als meervoudige oplossing

Volgens Van Alphen draagt vergroening vrijwel altijd bij aan het realiseren van meerdere waarden. "Een wadi kan niet alleen water opvangen, maar biedt ook kansen om de biodiversiteit te versterken, bij te dragen aan verkoeling van de buitenruimte en het realiseren van een speelgelegenheid. Als je die koppeling maakt, benut je de ruimte veel efficiënter."
Daarin sluit Patrick de Groot aan: "Groen is vaak goedkoper dan technische oplossingen zoals infiltratiekratten. En het levert tegelijkertijd sociale en ecologische winst op."

Van kaarten naar keuzes

De sleutel tot succesvolle implementatie is volgens Arcadis een data-gedreven ontwerp. "We beginnen altijd met een nulmeting," legt De Groot uit. "Hoeveel schaduw is er? Hoeveel mensen hebben zicht op groen? Wat is de bereikbaarheid van koele plekken? Pas als je dat weet, kun je prioriteiten stellen." Deze datavisualisaties maken de problematiek tastbaar. "Gemeenten reageren veel sterker als ze op de kaart zien dat een wijk slecht scoort op bijvoorbeeld hittestress. Dat helpt om urgentie te voelen en geld vrij te maken," aldus De Groot.

Ook de ondergrond speelt een cruciale rol. "Zonder ruimte voor wortels, regenwaterinfiltratie en beheer, faalt het mooiste ontwerp. Daarom moet vergroening al bij het begin van de ruimtelijke planvorming meegenomen worden," zegt Van Alphen.

De kracht van schaaldenken

De Handreiking GIOS, biedt een systematiek waarin vergroening wordt bekeken op verschillende schaalniveaus: van straat en buurt tot stad en regio. Arcadis past deze systematiek actief toe.

"We kijken eerst naar de grote structuur: waar liggen parken, ecologische verbindingen, hoofdgroenstructuren? Vervolgens zoomen we in naar de buurt. Heeft iedereen toegang tot een koele, groene plek? Door die lagen over elkaar te leggen, zie je waar vergroening het meest effect heeft," legt De Groot uit. Zo ontstaan slimme ontwerpkeuzes met maximale impact.

Slimme keuzes en harde normen

Toch zien Van Alphen en De Groot dat veel gemeenten moeite hebben om groen structureel mee te nemen in de planvorming. "Het woord 'groennorm' schrikt vaak af," zegt De Groot. "Men denkt: dat wordt duur en beperkt de bouwmogelijkheden. Maar als je laat zien dat groen bijdraagt aan meerdere doelen, ontstaat er juist draagvlak."
Een vergelijkbare aanpak als bij de watertoets zou volgens Van Alphen uitkomst kunnen bieden: 

"Stel een landelijke procedurele verplichting op, met ruimte voor lokale invulling. Dan ontstaat er eenduidigheid, zonder dat lokale flexibiliteit verloren gaat."

GIOS leeragenda: samen leren en versnellen

Arcadis speelt een actieve rol in de groeiende leerbeweging rond vergroening. Binnen de Leeragenda GIOS organiseren zij kennissessies, verbinden zij gemeenten, provincies, maatschappelijke organisaties, brancheverenigingen en onderzoeksinstellingen. Samen met de betrokkenen bij de leeragenda GIOS ontwikkelen ze toepasbare kennisproducten.
Verder worden bestaande kennisproducten en tools actief gedeeld. Zo presenteerde de gemeente Eindhoven haar klimaattool. " We faciliteren dit netwerk actief. Gemeenten willen leren van elkaar, maar vinden elkaar vaak moeilijk. Wij helpen ze daarbij," vertelt De Groot.

Gemeentelijke contrasten en kansen

In het gesprek komt ook de grote diversiteit tussen gemeenten naar voren. "Steden als Utrecht en Rotterdam lopen voorop in structurele vergroening," zegt Van Alphen. "Ze werken op alle schaalniveaus en hebben vaak eigen specialisten in huis." Tegelijkertijd kampen kleinere gemeenten, vooral met veel dorpskernen, met vergrijzing van kennis en uitgekleed beheer. "Omdat het buitengebied zo dichtbij is, is het groen in de dorpskernen vaak verwaarloosd. Daar ligt nu een enorme opgave," aldus De Groot.

Van visie naar beheer

Een structureel probleem is het beheerbudget. "Groen groeit, maar het geld voor onderhoud groeit niet mee. Dan wordt het onhoudbaar," zegt De Groot. Gemeenten als Rotterdam koppelen nu standaard beheerbudget aan nieuwe projecten. "Dat zouden meer gemeenten moeten doen."
Ook projectontwikkelaars tonen groeiende betrokkenheid. "Sommige willen de eerste tien jaar zelf het beheer doen. Dat dwingt ze om al bij het ontwerp na te denken over beheerlast en effectiviteit," aldus Van Alphen.

De toekomst: eenduidigheid en urgentie

Gevraagd naar hun wens voor de toekomst zijn Van Alphen en De Groot eensgezind: er moet een landelijk bindende systematiek voor groen komen. "Niet in de vorm van een keiharde norm voor elk project, maar wel een heldere methodiek, gekoppeld aan financiering," stelt Van Alphen.
Volgens De Groot is de urgentie hoog: "Groen is geen restpost meer. Het moet vooraan staan in de ruimtelijke ordening. Met duidelijke normen, financiering en lange termijnvisie kunnen we echt impact maken."

Groen als vertrekpunt

Wat uit het gesprek met Arcadis blijkt, is dat vergroening geen vrijblijvende ambitie meer is, maar een strategisch fundament voor een leefbare, toekomstbestendige stad. Met slimme inzet van data, schaaldenken, betrokkenheid en samenwerking helpt Arcadis gemeenten van visie naar uitvoering. En daarmee van verharding naar verkoeling, van versnippering naar verbinding. Groen is niet het sluitstuk, maar het vertrekpunt.