Uitermark wil inwoner meer bij beleid betrekken

Een meer dienstbare, slagvaardige, herkenbare en democratische overheid. Dat beoogt demissionair minister van BZK Judith Uitermark met haar actie-agenda goed bestuur. ‘Er moet voldoende beleidsvrijheid voor gemeenten blijven.’

Meer interdepartementaal werken

‘Goed bestuur betekent voor de inwoner een overheid die luistert naar mensen, doet wat ze belooft, prestaties levert, die haar inwoners centraal zet en meer ruimte en vertrouwen geeft aan burgers, professionals en ondernemers’, schrijft Uitermark in haar Kamerbrief. Binnen alle lagen van het openbaar bestuur is inzet op goed bestuur en goede samenwerking tussen de bestuurslagen nodig. ‘Zo is er binnen het rijk nog veel winst te halen met een meer opgavegerichte en interdepartementale manier van werken.’

Versterking decentraal bestuur

Maar ook decentrale overheden spelen een belangrijke rol bij de aanpak van grote maatschappelijke ontwikkelingen. Volgens de minister is het decentraal bestuur, ‘ondanks enorme uitdagingen, zowel maatschappelijk als bestuurlijk, praktisch en financieel’, nog altijd in staat kwalitatief hoogwaardige dienstverlening te bieden aan haar inwoners op een veelheid aan onderwerpen. ‘Wel is in mijn ogen versterking nodig. Hierbij kijk ik vooral naar wat het rijk kan doen om medeoverheden in staat te stellen om de problemen van mensen op te lossen.’

Onvoldoende balans

De minister is van mening dat er onvoldoende balans is tussen de ambities, taken, middelen en uitvoeringskracht van gemeenten. Weliswaar is er het overhedenoverleg, maar ‘voortdurende discussies tussen rijk en medeoverheden zetten de bestuurlijke verhoudingen onder druk waardoor de effectiviteit van het openbaar bestuur vermindert’, schrijft ze. Ze wil zich wel ‘blijvend’ inzetten om het interbestuurlijke gesprek te voeren.

Uitdijend regionaal bestuur

Verder wil ze een visie op de regio nu dat het podium is waarop veel samenwerking plaatsvindt, maar tegelijkertijd heeft een ‘uitdijend regionaal bestuur’ gevolgen voor de herkenbaarheid, slagvaardigheid en democratische legitimatie van het bestuur. Ook de tendens naar meer centrale sturingsbehoefte vanuit het rijk op grote opgaven kan op gespannen voet komen te staan met de democratische legitimiteit van het decentraal bestuur, vervolgt Uitermark. Ook kan dit het risico op een ‘disbalans in het bestuurlijk-financiële arrangement voor gedecentraliseerde taken’ vergroten. Het uitgangspunt blijft echter ‘dat we zaken decentraal beleggen wanneer dat past bij de betreffende taak’.

Niet onnodig inperken

De minister wil de beleidsvrijheid van gemeenten ‘niet onnodig inperken’. Het te veel inschakelen van gemeentebesturen als uitvoerders van gedetailleerd rijksbeleid holt de positie van gemeenten op den duur te veel uit, vindt ze. Daarnaast bespeurt ze een ‘vervaging’ van de begrippen autonomie en medebewind. Bij decentralisaties is er zelden sprake van het vergroten van de gemeentelijke autonomie, merkte ze al eerder op. Vaker wordt gekozen voor het overhevelen van taken naar gemeenten in medebewind. De beleidsvrijheid van gemeenten wordt nu dus eerder beperkt dan vergroot. Ook al eerder wierp ze de vraag op in hoeverre het verantwoord is dat het uitvoeren van wettelijke taken met een hoofdzakelijk uitvoerend karakter onder de verantwoordelijkheid van gemeenten worden gebracht.

Beleid standaardiseren

Omdat verschillen in beleid en dienstverlening tussen gemeenten steeds minder worden geaccepteerd, standaardiseren gemeenten beleid en uitvoering vaker en ervaren zij dat hun beleidsvrijheid in de praktijk minder groot blijkt. Verder zijn gemeenten vaak onderdeel van een ketensamenwerking en hebben zij hierdoor ook minder ruimte om specifieke beleidskeuzes te maken. Mede daarom worden gemeenten vaak gedwongen om beleid en uitvoering(sregels) te standaardiseren.

Grote gevolgen

Al met al hebben deze opgaven ook grote gevolgen voor het functioneren van het politieke stelsel van het decentraal bestuur en de aantrekkelijkheid van de politieke ambten daarbinnen. Zo is er hogere werkdruk voor bestuurders door extra taken en door beperkte beleidsvrijheid juist minder mogelijkheden om zelf invloed uit te oefenen. Er is minder tijd om contact te houden met inwoners die op hun beurt niet meer goed weten welke bestuurslaag verantwoordelijk is voor welke taak en wie ze daar dus op kunnen aanspreken en waarom het goed is om te gaan stemmen bij decentrale verkiezingen.

Decentrale ombudsfunctie versterken

Daarna komt Uitermark met oplossingen vanuit de vier perspectieven die ze eerder al noemde. De dienstbare overheid moet luisteren naar inwoners en hun signalen bij het maken van beleid en besluiten betrekken. Zo is de Wet versterking waarborgfunctie Awb nu in voorbereiding. Dit wetsvoorstel moet de rechtspositie van burgers versterken, de overheid stimuleren om zich meer te verplaatsen in de burger en persoonlijk contact met de overheid bevorderen. Ook zet ze in op de aanpak van onevenredige hardheden in overheidsbeleid en wetgeving. In 2025 richt ze zich allereerst op het opsporen van hardheden in het sociaal domein. Tot slot is er voor de lokale ombudsfuncties een taak weggelegd om actief bij te dragen aan verbeteringen van beleid en uitvoering. Er komt een aanpak om de decentrale ombudsfuncties te versterken en bijbehorende middelen.

Interbestuurlijk bureau

De slagvaardige overheid ligt de focus op uitvoerbaarheid van beleid. Medeoverheden moeten in staat worden gesteld om hun taken en opgaven goed uit te kunnen voeren. Goede interbestuurlijke samenwerking is dan belangrijk evenals medeoverheden vroegtijdig betrekken bij de voorbereiding van beleid en wetgeving. Daarvoor is het overhedenoverleg een nuttig middel, vindt de minister, maar om dat een grotere impuls te geven oppert ze de oprichting van een interbestuurlijk bureau dat zou moeten onderzoeken welke data en informatie aanwezig is of aanvullend nodig is ‘om het goede gesprek met elkaar te blijven voeren’. Verder wil ze de bekendheid van de uitvoerbaarheidstoets decentrale overheden (UDO) als verplichte kwaliteitseis in het Beleidskompas binnen het rijk vergroten.

Visie op regionale samenwerking

Bij de herkenbare overheid gaat het erom dat inwoners weten welke bestuurslaag waarvoor verantwoordelijk is. Er wordt gewerkt aan het beleidskader decentraal en gedeconcentreerd bestuur. Dit bevat een afwegingskader voor het rijk voor het toedelen van taken aan decentraal en gedeconcentreerd bestuur, waaronder aan het regionaal bestuur. Uitgangspunt is dat nieuwe taken worden belegd bij de overheidsinstanties die deze het beste kunnen uitvoeren. Daarbij werkt Uitermark aan we een visie op de regio, regionale samenwerking en een toekomstbestendige bestuurlijke inrichting. In hoeverre past het huidige interbestuurlijk toezicht nog bij de bedoeling en uitgangspunten van de Wet revitalisering generiek toezicht en de agenda toekomst toezicht, vraagt ze zich af.

Werklast verminderen

Tot slot noemt de minister nog de democratische overheid. Onlangs kondigde ze al enkele maatregelen aan om de decentrale volksvertegenwoordiging te versterken, zoals via beroeps- en belangenverenigingen investeren in scholing en opleiding van politieke ambtsdragers. Ook kijkt ze hoe de omvang van gemeenteraden kan worden aangepast en welke aanpassingen nodig zijn, zodat gemeenteraden meer wethouders kunnen benoemen om de werklast te verminderen.

Verplicht schriftelijk verslag

Daarnaast laat ze onderzoek doen naar de budgetten voor rekenkamers, griffies en fractieondersteuning. Er zijn al taskforces door de beroepsverenigingen opgericht die gemeenten op verzoek gaan ondersteunen als er knelpunten zijn die het functioneren van de griffie en rekenkamer beïnvloeden. Tenslotte overweegt de minister of het nodig en wenselijk is om in de wet vast te leggen dat gemeenteraden en Provinciale Staten een schriftelijk verslag van de raads- en statenvergaderingen moeten maken.