Routekaart door de gemeentelijke formatiejungle

Als de gemeenteraadsverkiezingen – dit keer op 18 maart 2026 – achter de rug zijn, volgt het vaak moeizame proces van formeren. Moeizaam, want wat begint als een goedbedoeld democratisch ritueel, verzandt dikwijls in relationele ruis, gebrekkige voorbereiding en inhoudelijke oppervlakkigheid.

In Binnenskamers leggen Job van Meijeren en Jochem Hoogenboom, beiden adviseur en mede-eigenaar van adviesbureau Necker, uit waarom het lokale formatieproces vaak meer op improvisatie dan op strategie berust. Het formatieproces binnen gemeenten wordt volgens de auteurs zelden strak georganiseerd. Veel formatietrajecten kenmerken zich door een hoge mate van improvisatie. In plaats van goed voorbereide onderhandelaars worden tafels vaak gevuld met politici die zonder training of kennis van elkaars posities de diepte in moeten. Dit geldt in het bijzonder voor lokale partijen die geen beroep kunnen doen op de ondersteuning van landelijke kaders. Inhoudelijke verschillen zijn dan niet het grootste probleem; het gebrek aan structuur en duidelijke verwachtingen des te meer.

Improvisatie regeert

De auteurs constateren dat het lokale formatieproces een hoog ‘doe-het-zelf’-gehalte kent. Partijen starten na de verkiezingen zonder duidelijk protocol, zonder training voor onderhandelaars en veelal zonder inhoudelijk voorbereid team. Het gevolg is fouten en ongelukken die zich pas later in de bestuursperiode manifesteren, soms in de vorm van gesneuvelde wethouders of verstoorde coalitieverhoudingen. Volgens de auteurs is dat vaak het gevolg van het ontbreken van een gedeelde en transparante manier van werken – en van te weinig aandacht voor het voortraject. Want dikwijls begint de formatie pas na de verkiezingen. Onterecht, menen Hoogenboom en Van Meijeren: het fundament voor de formatie wordt al gelegd in de maanden ervoor. Kandidatenlijsten, verkenning van mogelijke samenwerkingen, het organiseren van een lijsttrekkersbijeenkomst en het opstellen van een overdrachtsdossier zijn allemaal stappen die volgens het boek vooraf helder moeten zijn geregeld – en eventueel vastgelegd in een formatieprotocol. Door afspraken over proces, timing, rollen en verantwoordelijkheden vóór de verkiezingen te maken, ontstaat rust en duidelijkheid voor alle betrokkenen, stellen de auteurs.

Politiek is meer dan inhoud

Daarnaast is het belangrijk aandacht te besteden aan de onderlinge dynamiek, vinden de opstellers van het boek. Ze citeren Roel van Gurp, informateur bij de vorming van een nieuw college in Utrecht in 2022, die stelde: ‘Formeren is 80 procent pastoraal werk, 20 procent inhoud.’ Waarmee hij wil zeggen dat het bij de formatie niet enkel draait om programma’s en portefeuilles, maar vooral om het onderling vertrouwen dat nodig is om het bestuursakkoord daadwerkelijk uit te voeren. Daaraan schort het vaak. Als partijen elkaar vóór de verkiezingen hebben genegeerd of juist in felle oppositie hebben bestreden, veranderen die verhoudingen niet als sneeuw voor de zon aan de formatietafel. Dan geldt de ‘wet van de olifant’: grote oren, een gevoelige neus en een lang geheugen.

Ambtelijke organisatie betrekken

Vooraf gemaakte politieke afspraken kunnen echter tweeledig werken, stellen de auteurs. Aan de ene kant kunnen ze snelheid en richting geven, maar aan de andere kant ondermijnen ze het vertrouwen in het democratisch proces. Kiezers die merken dat de uitkomst van onderhandelingen al voor de verkiezingen is beklonken, kunnen zich afvragen in hoeverre hun stem nog telt. Het boek laat zien dat dergelijke afspraken vooral werken als ze open en zorgvuldig zijn afgestemd. Zodra partijen buiten de formele lijnen gaan ‘koffiedrinken’, ontstaan gemakkelijk scheve verhoudingen die de formatie ondermijnen.

Het boek laat ook zien dat de ambtelijke organisatie vaak pas laat bij het proces wordt betrokken. Dat kan gevolgen hebben voor het realisme van de beleidsvoornemens en de uitvoerbaarheid van plannen. Dossiers, scenario’s en financiële analyses zijn geen bijzaak, maar fundament, menen de auteurs. Gemeentesecretarissen, beleidsadviseurs en griffiers hebben daarom een rol te vervullen in de voorbereiding en ondersteuning van het formatieproces. Zonder hun betrokkenheid lopen onderhandelaars het risico luchtkastelen te bouwen, stelt het boek.

Gezamenlijke reflectie

Binnenskamers laat vooral zien dat een gebrek aan expliciete afspraken tot verwarring en frustratie kan leiden. Of gemeenten nu kiezen voor een traditionele coalitievorming of een raadsbreed akkoord: alleen met duidelijke processtappen, transparante rolverdelingen en gedeelde spelregels kan het vertrouwen tussen partijen ontstaan dat nodig is voor stabiel bestuur. Het boek benadrukt daarom het belang van een formatieprotocol, tijdige voorbereiding en vooral: gezamenlijke reflectie op de manier waarop wordt samengewerkt.