Ombudsman: Halsema ging staatsrechtelijke grens over

De Amsterdamse ombudsman Munish Ramlal beveelt in zijn rapport over Bureau Integriteit aan om per direct alle meldingen rond sociale integriteit buiten de gemeente te leggen. Ook zegt hij onder druk te zijn gezet door de burgemeester die daarbij volgens hem een staatsrechtelijke grens heeft overschreden.

Zeer problematisch

Amsterdamse ambtenaren die te maken krijgen met grensoverschrijdend gedrag pesten, discriminatie of intimidatie en hiervan melding willen maken lopen tegen teveel knelpunten aan in het meldsysteem, constateert de ombudsman in zijn rapport ‘Melden met Vertrouwen’. Hij noemt dit systeem ‘zeer problematisch’. Ambtenaren horen vaak niks terug, vervolgstappen blijven vaak onduidelijk en daarbij roept de besluitvorming rond integriteitsonderzoek ‘een schijn van partijdigheid’ op.

Bureau Integriteit schiet tekort

Ramlal onderzocht tientallen klachten en meldingen van ambtenaren die zich bij hem hadden gemeld. Hij constateert dat het Bureau Integriteit van de gemeente Amsterdam, waar meldingen binnenkomen en worden beoordeeld, tekortschiet in de aanpak van sociale onveiligheid zoals pesten, racisme en ander grensoverschrijdend gedrag. ‘De huidige werkwijze blijkt een bron te zijn van klachten, verdriet en teleurstelling. Ondanks dat dit al jaren speelt, vinden ambtenaren het heel lastig om dit te noemen, uit angst en het idee alleen te staan.’

Andere aanpak en inzet

Hij wijst op de verantwoordelijkheid van de gemeente als werkgever voor een veilige werkomgeving en het behoorlijk omgaan met meldingen rond sociale onveiligheid. ‘Een snelle, herstelgerichte opvolging van zulke meldingen is nodig. Als het meldsysteem hapert, vergroot dat de onveiligheid omdat je je onbeschermd voelt.’ Volgens Ramlal werd ambtelijke integriteit lange tijd vooral gekoppeld aan verschijnselen als corruptie, diefstal en fraude. Daarop is de werkwijze van Bureau Integriteit volgens hem geïnspireerd en dat heeft succes gehad. ‘Maar iedereen kan zien dat de aandacht de afgelopen jaren sterk is verschoven naar sociale onveiligheid. Ramlal wil eraan bijdragen dat Amsterdam ook hier in de toekomst een voorbeeldfunctie kan vervullen. ‘Dat vereist een ingrijpend andere aanpak en inzet. Het onderzoeksgebied van de sociale veiligheid vraagt om een mensgerichte aanpak. Het gaat erom om mensen te hóren, niet te vérhoren.’

Onaangename ervaringen

De ombudsman sprak met 82 personen, afkomstig uit alle lagen van de organisatie en verscheidene directies, die hun ‘onaangename ervaringen’ met hem deelden. Het ging nadrukkelijk niet over individuele zaken, stelt hij, maar het onderzoek was gericht op het zichtbaar maken van patronen en structurele knelpunten. Bedoeling is om de gemeente aan te sporen dit zo snel mogelijk te verbeteren. Vorig jaar bleek al uit een onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut, in opdracht van de gemeente, dat meer dan de helft van de ambtenaren (55 procent) pesten, vernedering of uitsluiting ervaart. Bijna 20 procent werd geconfronteerd met verbaal of fysiek geweld.

Angst voor herleidbaarheid

Ambtenaren zijn terughoudend om hierover te spreken uit angst voor herleidbaarheid van hun verhaal, vervolgt de ombudsman. Om daarin verandering te brengen vindt hij het nodig dat meldingen serieus worden genomen en snel leiden tot de noodzakelijke, passende interventies. Als dat niet gebeurt vergroot dat volgens hem de gevoelens van onveiligheid: melders krijgen dan het idee dat er niets met de melding gebeurt, voelen zich onbeschermd en/of ondervinden nadeel van hun melding. Naast de aanbeveling om meldingen over sociale integriteit extern te beleggen, raadt hij aan het instellen van de Commissie Integriteit, als toezichthoudend orgaan, prioriteit te geven. Ook moet het huidige meldsysteem heringericht worden en moeten er (oud) ambtenaren en burgers bij worden betrokken. En ook het onderzoeksprotocol zou moeten worden herzien.

Kritiek op onderzoek

Vorige week bleek uit berichtgeving van de Telegraaf dat burgemeester Halsema, die bestuurlijk verantwoordelijk is voor Bureau Integriteit, druk zou hebben uitgeoefend op de ombudsman, toen haar het conceptrapport onder ogen kwam. Een woordvoerder bevestigde ‘aanhoudende zorgen over de uitvoering en de kwaliteit van het onderzoek’. In een interview met AT5 zei Halsema vorige week dat er zorgen waren over hoor en wederhoor, dat de onderzoeksgroep te klein was en de definities onduidelijk.

Staatsrechtelijke grens overgegaan

Ramlal stelt vandaag in een interview met Het Parool dat er inderdaad druk is gezet door de burgemeester, de gemeentesecretaris en anderen die bij dit dossier betrokken waren. ‘Waarschijnlijk niet met kwade bedoelingen, maar het is wél belangrijk dat iedereen zich bewust is van de staatsrechtelijke verhoudingen. Een ombudsman heeft een onafhankelijke positie, een eigen onderzoeksteam en eigen werkwijze. Daar moet je met rechtsstatelijk bewustzijn mee omgaan.’ Ramlal zegt dat de burgemeester met deze druk de ‘staatsrechtelijke grens’ over is gegaan. ‘Een ombudsman moet onafhankelijk kunnen werken. Ik vind dat de weerstand in dit onderzoek van een andere orde was dan gebruikelijk. Dat viel echt op.’

Boodschap komt niet aan

Volgens hem speelde dit ‘eigenlijk al vanaf het begin, dat interne stukken soms moeilijk of niet gedeeld werden’. ‘Al in 2022 kreeg ik meldingen en signalen en dacht ik: dit is een organisatievraagstuk. Ambtenaren lopen vast in een meldsysteem dat voor hen niet werkt. Maar als ik dat doorspeelde, werd er weinig mee gedaan.’ De gemeente kreeg zes weken voor feitelijke correcties op het rapport, drie keer langer dan normaal. Ramlal vindt dat ‘meer dan redelijk’. ‘De gemeente ziet ons als sociaalwetenschappelijk onderzoekers, maar wij doen ombudsonderzoek. Ik heb dat uitgelegd, maar die boodschap lijkt niet aan te komen.’ Ramlal verwacht nieuwsgierigheid naar de verhalen van melders. ‘Niet een discussie over definities.’

Gesprekken over bijzaken

Ramlal stelt dat hij zijn rug recht heeft gehouden en niet is bezweken onder de druk. Met burgemeester Halsema zijn over het rapport drie gesprekken van drie kwartier gevoerd, vertelt hij. Maar die gingen niet over de kern. ‘Niet over de mensen die zich bij ons meldden, haar mensen die bang zijn om iets te zeggen omdat er iets mis is in de organisatie. In plaats daarvan ging het drie keer drie kwartier over bijzaken. Als iemand zegt: “Je remmen werken niet goed”, en jij reageert met “Ik vind de kleur van je bus niet mooi”, dan gaat er iets mis.’

Kink in de kabel

Dat zijn brief naar de gemeenteraad over het uitstel van de publicatie in eerste instantie zou zijn tegengehouden door de griffie, noemt hij ‘ernstig’. ‘Als ombudsman ben ik een orgaan van de gemeenteraad. Ik moet de raad altijd rechtstreeks kunnen bereiken. Dat daar nu een kink in de kabel zat, vind ik bijzonder ernstig. Wij hebben de brief gewoon verstuurd zoals altijd, daarna ligt de verantwoordelijkheid bij de griffie. Wij conformeren ons niet.’

Onafhankelijkheid ‘niet in het geding’

Donderdagmiddag is er op verzoek van oppositiepartijen een debat over het rapport en de aanloop ernaartoe ingepland tijdens een commissievergadering. In een brief aan de gemeenteraad over de aanloop bevestigt Halsema de zorgen over de conceptrapporten. ‘Fundamentele kritiek’ zou niet zijn verwerkt. ‘Vanwege ernstige tekortkomingen in het onderzoek’ en ‘schade die dit kan aanrichten bij melders of medewerkers’ zijn de zorgen met het presidium gedeeld. Volgens haar is de onafhankelijkheid van de ombudsman ‘op geen enkel moment in het geding geweest’.