Geothermie: Staatstoezicht wil meer contact met gemeenten

Geothermie in Nederland, waarbij warm water van kilometers diep uit de ondergrond gehaald wordt? Tot voor kort vond vooral de glastuinbouwsector dit interessant. Dat is sinds de energietransitie verleden tijd. De rijksoverheid laat momenteel de Nederlandse ondergrond volledig in kaart brengen, op zoek naar ondergrondse warmtebronnen. Het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) breidt zijn toezicht uit en nieuwe bedrijven betreden de aardwarmtemarkt.

Bovendien groeit de rol die gemeenten in geothermie hebben. Niet alleen zoeken zij nu zelf bronnen voor hun warmtenetten, maar ook heeft de Omgevingswet hen in sommige gevallen tot het bevoegd gezag gemaakt. Om die reden wil SodM intensiever contact met gemeenten, en is het gaan samenwerken met omgevingsdiensten.

Napoleon

‘Toen ik hier zes jaar geleden ging werken zeiden vrienden tegen mij: mijnen? We hebben toch geen mijnen meer? Nee, dat klopt. Maar het gebruik van de diepe ondergrond noemen wij mijnbouw.’

Dat vertelt Boukje van der Lecq-Meijssen, directeur bij het Staatstoezicht op de Mijnen in het kantoor in Den Haag. Tegenover haar zit Semjon Krabbendam, coördinator geothermie.

‘Met dank aan Napoleon bestaan we al meer dan 200 jaar. De mijnbouw in Nederland is begonnen met de klassieke steenkoolwinning, en het overheidstoezicht daarop begon 200 jaar geleden toen Napoleon in een Frans codicil heeft laten opschrijven dat daar overheidsbemoeienis bij nodig was. Dat Franse codicil ligt op de kamer van onze inspecteur-generaal fossiel te wezen.’

Vinger aan de pols

Kortgeleden publiceerde SodM een nieuw ‘toezichtsarrangement’, dat beschrijft hoe de toezichthouder de vinger aan de pols houdt bij aardwarmteprojecten. ‘De aanleiding om het toezichtarrangement aan te passen is de wetgeving die is veranderd, maar ook dat we een stapje verder zijn in onze kennis van wat bij het toezicht op geothermie komt kijken’, vertelt Van der Lecq-Meijssen.

Op dit moment financiert het ministerie van Klimaat en Groene Groei het SCAN-programma, waarbij staatsbedrijf Energie Beheer Nederland en onderzoeksinstituut TNO de onbekende delen van de Nederlandse ondergrond in kaart brengen. ‘Traditioneel wordt geothermie bedreven in de gebieden waar in het verleden olie en gas is gevonden’, vertelt Semjon Krabbendam.

‘Vanwege die boringen is er veel kennis over die ondergrond. Maar in de band rondom Utrecht, die middenstrook, is heel weinig geboord. Het SCAN-project richt zich met seismische metingen vooral op die witte vlekken, om de potentie van geothermie in die gebieden in kaart te brengen. Zodat initiatiefnemers, zoals gemeenten voor warmtenetten, of bijvoorbeeld de papierindustrie, kunnen kijken: is deze ondergrond voor ons geschikt? Rondom de stad Groningen, dat zal je niet verbazen, hebben we liever geen geothermie. Overal waar naijlende effecten van mijnbouwactiviteiten zijn moeten we extra voorzichtig zijn. Dat geldt ook voor Limburg, waar van nature breuksystemen voorkomen. Als je in de buurt van natuurlijke breuken geothermie bedrijft is de kans groter op een nadelige invloed op die breuken. Bij een tweetal projecten is dat ook het geval geweest.’

Ondiepe geothermie

‘Daarnaast is ook ondiepe geothermie op veel plekken in Nederland wel mogelijk. Diepe geothermie is rond de twee tot drie kilometer diep. Dat zijn de diepten waar ook gas wordt gewonnen. Maar je hebt ook mogelijkheden rond de 600 tot 700 meter. Dat is tot op heden nog onvoldoende geëxploreerd. Dat onderzoek zit niet binnen het SCAN-project, maar daar zijn andere initiatieven voor. Ondiepe geothermie, dat lagetemperatuurwarmte levert, zou voor Nederland weleens een veel grotere reikwijdte kunnen hebben.’

En de burger?

In het nieuwe toezichtsarrangement wordt benadrukt dat SodM meer aandacht wil hebben voor het burgerperspectief. Eén reden hiervoor is dat geothermie dichter in de bebouwde omgeving zal komen.

‘Om meerdere reden staat het burgerperspectief goed op de kaart bij ons’, vertelt Semjon Krabbendam. Dat heeft onder andere te maken met de parlementaire enquête over Groningen, waarin we duidelijk hebben gezien dat wij, de Nederlandse overheid, te lang niet op de juiste manier de burger hebben gehoord. We zien nu dat geothermie steeds meer voor warmtenetten gebruikt gaat worden. Het is uitermate complex om binnen een stedelijke omgeving zo'n heel netwerk van leidingen aan te leggen en daar woningen op aan te sluiten.’

‘De eerste groei van projecten verwachten we met name bij het vergroenen van bestaande warmtenetten. De Amercentrale wordt nu gebruikt als bron voor een warmtenet. Er wordt actief gekeken om daar misschien geothermie in te zetten. Daarnaast zijn nieuwbouwprojecten en bijvoorbeeld grote flatgebouwen, met centrale voorzieningen, goed aan te sluiten op geothermie. Maar het zal moeten blijken hoe de Wet collectieve warmte gaat bijdragen aan nog meer initiatieven op het gebied van warmtenetten.’

Tot wasdom komen

‘Op dit punt zijn wij maar een eenvoudige toezichthouder die de ontwikkelingen volgt’, reageert Boukje van der Lecq-Meijssen. ‘Een belangrijke aanleiding om ons toezichtarrangement te actualiseren, is dat de Mijnbouwwet is aangepast. Die is voor het deel ‘geothermie’ herschreven, omdat we zagen dat in de fasering van zo’n geothermieproject andere keuzes nodig zijn dan bij de winning van olie en gas. Bij olie en gas worden concessies voor een zeer lange termijn aan bedrijven afgegeven. Bij geothermie vond men dat dat veel korter moet. Dat zit met name in het startvergunninggedeelte. Daarmee biedt de wetgever ook andere ondernemers de ruimte om na verloop van tijd in dat gebied geothermie te ontwikkelen als een eerdere initiatiefnemer niet tot produceren is gekomen. Een tweede belangrijke wijziging is dat EBN een verplichte staatsdeelnemer is geworden bij nieuwe aardwarmteprojecten, om daarmee onder andere kennis en financiering een stimulans te geven. Het is nog te vroeg om te zien hoe dat tot wasdom komt. De wet is pas twee jaar geleden aangepast. Sinds die tijd zijn er nog niet veel nieuwe projecten gestart.’

Dit is niet als zoutwinning

Met name sinds de aardbevingsellende in Groningen kan SodM het zich niet veroorloven het burgerperspectief uit het oog te verliezen, blijkt uit de woorden van de directeur: ‘De verantwoordelijkheid voor omgevingsmanagement begint overigens bij het bedrijf. De Omgevingswet stelt zelfs verplicht dat er een participatieproject doorlopen wordt. Wij willen graag weten hoe daarop ingegaan is. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de zorgen bij geothermie reuze meevallen. Het zijn echt uitzonderingsgevallen waar burgers zorgen bij hebben. Dat is niet te vergelijken met olie-, gas- of zoutwinning. De nadelige effecten van de winningen an sich zijn relatief beperkt doordat geothermie een balanssysteem is: het afgekoelde water wordt weer teruggebracht in de grond. Het is niet zoals bij andere delfstoffen, waarbij je materialen voorgoed onttrekt en er sowieso bodemdaling plaatsvindt. Bij geothermie verwachten we dus geen grote effecten. Het is wel belangrijk de komende jaren onderzoek te blijven doen en onze ogen en oren open te houden.’

Hoe groot is de markt?

Op dit moment wordt er op ongeveer 25 locaties in Nederland aardwarmte gewonnen. Hoe groot is de de geothermiemarkt nu?

‘Ik denk dat je iets van drie grotere bedrijven hebt, die nog een hele serie aan vergunningaanvragen hebben lopen, of vergunningen hebben gekregen om naar een bron te zoeken’, vertelt Semjon Krabbendam. ‘Andere, kleinere partijen hebben soms maar één of twee locaties, verbonden aan bijvoorbeeld een glastuinbouwgebied. Een voorbeeld is Middenmeer in Noord-Holland, waar meerdere geothermiedoubletten als energievoorziening worden gebruikt.’

‘We zien een groei in bedrijven en investeerders die een rol willen vervullen in warmtenetten. Eén van die partijen is EnNatuurlijk. Daarnaast hebben we Engie gehad, maar die vond het geen interessante business meer en heeft zijn projecten verkocht. Het bedrijf Aardyn is er daarna in gestapt. De laatste tijd zien we ook meer bedrijfsovernames van operationele bedrijven, omdat partijen een goede marktpositie willen veroveren.’