‘We dreigen de AI-boot te missen’

Ook al zullen we nooit een AI‑supermacht worden, toch moeten we er als de wiedeweerga mee aan de slag om straks niet volledig afhankelijk te zijn van de AI-supermachten China en de VS, waarschuwen experts op het gebied van AI. 'Nederland dreigt grip te verliezen op een technologie die straks onze economie, veiligheid en democratie bepaalt.’ Een staatssecretaris voor AI moet verantwoordelijk gemaakt worden voor de uitvoering van een AI Deltaplan en de afstemming over AI‑beleid tussen departementen.

We dreigen de boot te missen is de boodschap van zo’n vijftig experts die samen een Nationaal AI Deltaplan hebben opgesteld. In het plan doen ze maar liefst 52 aanbevelingen op het gebied van infrastructuur, AI-geletterdheid, ondernemerschap, regelgeving en democratie. En dat gaat veel investeringen vergen van overheid, bedrijfsleven en maatschappij. Om dit goed uit te kunnen voeren is een staatssecretaris voor AI nodig binnen het ministerie van Economische Zaken. ‘Zo krijgt Nederland één duidelijk politiek aanspreekpunt en bestuurlijke regie op de ontwikkeling en toepassing van AI, en onderstrepen we hiermee het strategische belang van deze technologie voor onze samenleving.’

AI-Rekenkrachtplan

Het klinkt mooi, een supercomputer Snellius en de AI-fabriek in Groningen, maar daarmee blijven nog ver achter bij internationale gigaprojecten van bedrijven als OpenAI. Om deze achterstand te verkleinen, moet Nederland een nationale strategie ontwikkelen. Een AI-Rekenkrachtplan moet de toekomstige vraag en het benodigde aanbod systematisch in kaart brengen, inclusief scenario’s waarin buitenlandse capaciteit beperkt beschikbaar is. Daarnaast moeten ruimtelijke, vergunningstechnische en energiegerelateerde barrières worden weggenomen, bijvoorbeeld via efficiëntere netaansluitingen en gebruik van de energienet-vluchtstrook. Speciale AI-rekenzones kunnen snelle opschaling mogelijk maken door directe koppelingen met het hoogspanningsnet en gestroomlijnde procedures.

Verder moet de overheid private investeringen stimuleren via gunstige leningen, vergunningen en energiecontracten, in ruil voor gereserveerde capaciteit voor Nederlandse kennisinstellingen en startups. Ten slotte is een forse uitbreiding van de energie-infrastructuur nodig, gericht op duurzame opwekking en ondersteund door een groot opleidingsprogramma voor technisch personeel.

Kennis en vaardigheden

Steun de oprichting van een Nederlands ELLIS Instituut, dat als Europa’s derde ELLIS flagship‑instituut kan gelden, is het advies. Hiermee kunnen we ons positioneren als Europese koploper in AI‑onderzoek. Voorkom dat talent naar het buitenland vertrekt. En maak structureel budget vrij voor een Nationaal Agentschap voor Disruptieve Innovatie (NADI) waar teams uit wetenschap en bedrijfsleven doorbraken kunnen realiseren. Het kabinet kondigde deze zomer aan om te starten met de verkenning hiervan. Tenslotte wordt geadviseerd de WBSO‑regeling voor AI‑onderzoek en ‑toepassingen binnen bedrijven te verruimen en de administratieve lasten te verlagen, zodat bedrijven meer tijd hebben voor het echte ontwikkelwerk.

Er moet massaal geïnvesteerd worden in AI‑vaardigheden voor iedere Nederlander, zodat adoptie van AI in de maatschappij bevorderd wordt. De experts raden aan adoptieplannen te maken voor groeimarkten. De overheid moet randvoorwaarden stellen, belemmeringen wegnemen en vooral budget beschikbaar stellen. Ook moet flink geïnvesteerd worden in Ai-geletterdheid. ‘AI moet van basisschool tot universiteit een verantwoorde plek krijgen in het klaslokaal.’ Nederland kan hiermee een toonbeeld worden van veilig en evenwichtig gebruik van AI in het onderwijs, naar het voorbeeld van Estlands AI Leap‑programma.’

Rijksdienst voor AI

Nederland moet, naar voorbeeld van het Britse Sovereign AI Unit, een nationale Rijksdienst voor AI Strategie oprichten die verantwoordelijk is voor het versterken van de Nederlandse positie in de wereldwijde AI‑stack: ecosysteemontwikkeling, talent, data, infrastructuur, veiligheid en internationale partnerschappen. Die Rijksdienst vormt het uitvoeringsorgaan van een substantieel deel van dit Deltaplan en valt onder de staatssecretaris voor AI. Een belangrijke taak van de dienst is het verzamelen en ontsluiten van strategisch waardevolle publieke datasets om deze als data‑broker binnen de Europese Data Spaces, toegankelijk te maken voor innovatie en onderzoek.

Hervorming inkoopstrategie

Een hervorming van de rijksinkoopstrategie zou kansen moeten geven aan nieuwe bedrijven. Dat zou veel geld kunnen besparen denken de experts. Neem een voorbeeld aan Engeland, schrijven: ‘Dankzij hun nieuwe inkoopstrategie ruim 40 keer zo veel mkb'ers ingehuurd en dat leverde hen in 2024 ruim 4,9 miljard pond in één jaar op.’

Maatschappelijke impact meten

‘Om te kunnen sturen, moeten we de maatschappelijke en economische impact van AI voortdurend meten. We hebben een nationaal "dashboard" nodig dat verder kijkt dan alleen economische groei en ons waarschuwt voor ongewenste maatschappelijke impact.’ De experts stellen voor een Nationaal AI Impact Instituut op te richten: een onafhankelijk centrum waarin beleidsmakers, wetenschappers en technische experts samenwerken. Dit instituut onderzoekt adoptiesnelheid, vertrouwen, kansenongelijkheid, psychologisch welzijn, democratische waarden en informatievoorziening.

Ook pleiten ze voor de oprichting van een AI-raad, zoals voorgesteld in de motie Kathman‑Six Dijkstra. Deze raad met mensen uit het bedrijfsleven, wetenschap en het maatschappelijk middenveld moet concrete adviezen gaan uitbrengen rondom adoptie en impact mitigatie.

Democratie beschermen

De overheid moet actief optreden tegen AI‑gestuurde beïnvloeding en verstoring. Om de democratie te beschermen zijn volgens de Experts maatregelen nodig tegen AI-gestuurde manipulatie, waaronder monitoring van gemanipuleerde content, responsmechanismen en toepassing van herkomststandaarden zoals C2PA. Ook zou er een burgerberaad moeten worden ingesteld om burgers te betrekken bij grote AI-keuzes.