Professionele tegenspraak blijkt bij gemeenten nog lang niet overal expliciet geborgd. Gemeenten bevinden zich volgens onderzoek in een overgangsfase: ze onderkennen het belang van tegenspraak, maar professionele organisatie ervan ontbreekt.
Professionele tegenspraak niet overal geborgd
De meeste gemeenten zien tegenspraak niet als onderwerp dat tot de verbeelding spreekt: het leeft impliciet, maar staat niet op de kaart.
Essentieel onderdeel
Dat laat onderzoek van A&O fonds Gemeenten zien. In ruim zestig gesprekken met medewerkers, leidinggevenden en directies van zestien gemeenten is verkend hoe men tegen professionele tegenspraak aankijkt, hoe het in de praktijk vorm krijgt en welke initiatieven al bestaan. Dan blijkt dat gemeenten professionele tegenspraak zien als een ‘essentieel onderdeel van ambtelijk vakmanschap en goed bestuur’. De eensgezinde definitie is: het respectvol inbrengen van andere perspectieven, vanuit vakmanschap en morele verantwoordelijkheid, binnen een cultuur van veiligheid – met als doel zo samen tot betere en rechtvaardige besluiten te komen.
Zuurstof van de democratie
Professionele tegenspraak versterkt de kwaliteit van de besluitvorming, voorkomt machtsdenken en draagt bij aan open en democratisch bestuur, aldus de deelnemende gemeenten. ‘Tegenspraak is de zuurstof van de democratie’, aldus een geïnterviewde. De gemeenten vinden de urgentie groot: maatschappelijke verharding, polarisatie en politieke druk maken het volgens de gemeenten ‘belangrijker dan ooit om ruimte te houden voor een eerlijk gesprek en kritisch geluid’. Na de gemeentelijke verkiezingen ligt het ‘speelveld’ weer open en is het zaak om met het nieuwe college goede afspraken te maken rond professionele tegenspraak. Het gaat om heldere afbakening van rollen en verantwoordelijkheden, waarbij je heel duidelijk naar elkaar uitspreekt wat je verwacht op dit gebied.
Urgentie ontstaat reactief
Toch is het onderwerp nog lang niet overal expliciet geborgd, merkten de onderzoekers. Een meerderheid van de gemeenetn ziet het niet als een onderwerp dat echt tot de verbeelding spreekt: het leeft impliciet, maar staat niet op de kaart. ‘Iedereen vindt het belangrijk, maar we weten nog niet goed hoe we het handen en voeten moeten geven.’ Deelnemers zeggen dat tegenspraak vaak pas echt besproken wordt bij problemen, bij lastige dossiers of bij de reflectie daarop. De urgentie ontstaat dus vaak reactief, niet proactief. Professionele tegenspraak ontstaat niet vanzelf, is dan ook de conclusie van de onderzoekers. ‘Het vraagt om een organisatie die ruimte biedt aan openheid en reflectie, en om mensen die die ruimte durven en kunnen gebruiken.’
Hiërarchie, tijdsdruk of gewoontes kunnen ruimte voor tegenspraak beperken
Leidinggevenden spelen sleutelrol
Een stevige voedingsbodem voor professionele tegenspraak bestaat uit drie pijlers, blijkt uit het onderzoek: cultuur, processen en vaardigheden. Bij cultuur gaat het onder meer om veiligheid, steunend leiderschap en ‘balans tussen warmte en zakelijkheid’. Onder processen wordt verstaan: duidelijke rollen, heldere overlegstructuren en vastgelegde werkprocessen. ‘Vaardigheden’ zijn: luisteren, reflecteren, sensitiviteit, lef, samenwerking en ontvankelijkheid. Leidinggevenden spelen een sleutelrol als rolmodel, ‘hitteschild’ (beschermende rol richting het team) en bewaker van de veiligheid. De onderzoekers stellen dat blijkt dat de ideale situatie vaak botst met de dagelijkse realiteit. ‘Hiërarchie, tijdsdruk of gewoontes kunnen ruimte voor tegenspraak beperken.’
Vier fases van aanpak
Tot slot worden vier fases van aanpak onderscheiden: begrijpen, meten, activeren en borgen. Bij begrijpen gaat het om taal en richting en bewustwording ontwikkelen, terwijl meten helpt om patronen zichtbaar te maken. Activeren moet energie en zichtbaarheid brengen en borgen moet zorgen voor continuïteit en structurele verankering.
Blijvende opgave
De deelnemende gemeenten verschillen in hoe uitgesproken en hoe actief zij met professionele tegenspraak omgaan. Er is een ‘ontwikkelmatrix’ ontwikkeld op basis van waar de gemeente staat: passief, zoekend, reactief, ontwikkelend of verankerd. De matrix telt twee assen: van onuitgesproken naar uitgesproken en van stabiel naar actief. Van een passieve gemeente, waar professionele tegenspraak impliciet blijft, tot een verankerde gemeente, waar het onderdeel is van cultuur en werkwijze. Elke gemeente heeft op die manier haar eigen vertrekpunt en krijgt handvatten om gericht te groeien.
Professionele tegenspraak is een blijvende opgave, waarschuwen de onderzoekers. ‘Het vraagt om alertheid, reflectie en aandacht in elke fase van de ontwikkeling.’
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.