‘We moeten feiten beter verankeren’

‘Het CBS ziet het inderdaad niet terug in de data. Nederlanders zitten qua opvatting dicht bij elkaar qua klimaat en migratie. Tegelijk is het politieke klimaat verhard, iets meer aan de rechterzijde dan aan de linkerzijde. Het beeld wordt opgeroepen alsof de polen tegenover elkaar staan. VVD-leider Dilan Yesilgöz doet dat bijvoorbeeld door GroenLinks-PvdA neer te zetten als ‘extreemlinks’. Maar PVV, BBB en DENK polariseren ook. In enquêtes zie je de toenemende polarisatie niet terug, maar wel in stemgedrag. Misschien zijn mensen milder in een enquête. Of ze willen een statement maken in het stemhokje. Het is een terechte vraag. Politicoloog Tom van der Meer schreef in zijn boek Waardenloze politiek dat polarisatie goed is: ­deden middenpartijen er maar meer aan, want zo kun je mensen laten zien waar je voor staat, zodat ze beter kunnen kiezen. In de VS heeft polarisatie affectieve dimensies gekregen. Trump-stemmers haten hun tegenstanders en andersom. Daar is meer politieke polarisatie, aangejaagd door politieke partijen. Affectieve polarisatie zie je hier nog niet. Wel is Nederland in de ban van het populisme. Populisme werkt polariserend: bewust taal en beelden inzetten om burgers tegen elkaar op te zetten of een scheidslijn tussen burgers aan te brengen: het volk tegen de elite of “echte Nederlanders” tegenover immigranten en “gelukzoekers”.’

‘Wat me zorgen baart, is dat een substantiële minderheid voldoende is om het politieke systeem te laten kantelen. Het stille midden, de zwijgende meerderheid, kan er niet voor zorgen dat een politiek systeem niet omslaat naar een illiberale, autocratische tendens. De meeste mensen zijn niet geïnteresseerd in politiek en hebben geen last van polarisatie. Maar een kleine minderheid van een vijfde tot een derde van de kiezers kan voldoende zijn om een politieke systeem te doen kantelen. Dat probeer ik ook te zeggen in mijn recente werk: de democratie die we kenden is niet meer. Consensus, redelijkheid, kennis en feiten vonden we gewoon, maar die ­komen niet meer terug.’

‘Het is vooral een politieke werkelijkheid. Je ziet het in de stijl van rechts en al langer in links-populistische politiek in Mexico en Venezuela. Journalist Tom-Jan Meeus noemt het ‘duidelijkheid’. Politici spreken mensen aan op hun gevoel en emoties, door bijvoorbeeld migratie te koppelen aan woningnood. En dat op een retorisch goede manier. Wilders is een begaafd spreker. Hij kan het meeslepend verwoorden. De Turkse president Erdogan kan dat ook goed. Hij spreekt zoals Turkse imams preken in krachtige metaforen. Ik hoorde een imam eens spreken over het instorten van de samenleving: een flesje water kun je drinken, maar als er een klein beetje urine in zit, zou je het dan nog drinken? Die ‘urine’ zou verwoestend zijn voor de eenheid van het land. Dat heeft narratieve kracht. Socialistische leiders hadden dat vroeger, maar je ziet nu dat die narratieve kracht bij rechts-populistische partijen zit.’

‘De democratie levert niet meer als politiek systeem. Er is een toenemende kloof tussen burgers, de democratie kan het klimaat- en stikstofprobleem niet oplossen en burgers worden door de bureaucratie vermalen. Aan de onderkant is het leven minder prettig. Ben je een bijstandsmoeder of arbeidsongeschikt, heb je schulden of een kind bij de jeugdzorg lopen, dan ben je aan tien loketten overgeleverd die niet samenwerken en heel repressief kunnen zijn. ­Liberalisering en globalisering spelen ook een rol. De productie in de VS is naar ­China gegaan, maar werknemers zijn niet in de nieuwe economie meegenomen. Democratie hoort inclusief te zijn: iedereen heeft een gelijke stem en krijgt een fair ­share van de groei. Dat werkt al een tijdje niet meer en dat wordt steeds zichtbaarder. De parlementaire democratie is 170 jaar geleden ontstaan en bestaat over 170 jaar niet meer. Dat is het lot van politieke systemen. Ik hoopte wel dat de politiek kritisch en reflectief zou blijven en zou kijken hoe we voor onze belangrijke waarden als vrijheid, gelijkheid en gelijke verdeling, nieuwe instituties in het leven kunnen roepen die wel voor evenredige welvaartsdeling zorgen. Veel middenpartijen zijn daar niet in geslaagd en nu voeren populisten de boventoon met hun afbraakverhalen.’

Yesilkagit merkt op dat klassieke waarborgen, zoals zorgvuldige wetgeving, ­ambtelijk advies en rechterlijke toetsing, hun vanzelfsprekende gezag verliezen: te langzaam, te genuanceerd, te weerbarstig. Precies dáár ontstaat de hybride democratie, betoogt hij. De schijn van de vorm (verkiezingen, parlement, kabinet) blijft intact, maar de essentie (checks and balances, minderhedenbescherming, grondrechten als harde grenzen) erodeert.

‘Feiten winnen niet in hun eentje. Feiten hebben instituties nodig die ze dragen en die instituties hebben een gerechtvaardigde legitimiteit nodig om tegen de stormen van de politieke meerderheden in te kunnen staan. Politiek is te belangrijk om aan politici alleen over te laten. Het besef moet ontstaan dat niet alleen gekozen politici onderdeel zijn van de democratie, maar ook ongekozen instituties. Colleges van Staat, ambtenaren, instituten zouden groter gewicht moeten hebben bij de totstandkoming van politieke besluitvorming. Essentiële vraag is: kan de politiek haar twee kernfuncties – representatie en algemeen belang – nog vervullen? Minderheden worden nu niet langer adequaat gerepresenteerd. Kunnen ongekozenen dat wel? Dat kan letterlijk in personen, maar het gaat ook ambtenaren en zelfstandige bestuursorganen aan. Zijn zij zich ervan bewust dat ze meebeslissen en dat doen voor de diversiteit van de samenleving? Het is een niet-electorale vorm van representatie. Ongekozen instituties kunnen ook de wil van het volk vertegenwoordigen. Niet alleen de politiek.’