‘Tegenmacht geen bedreiging, maar verrijking democratie’

Tegenmacht: gemeenteraden weten niet wat ze ermee moeten en bestuurders zitten er niet op te wachten. Veel liever hebben ze rust in de tent. Jammer, vindt bestuurskundige en raadsadviseur Marius Bakx, want tegenspel maakt de democratie sterker en lokaal beleid beter.

Bedeesd

Bestuurders houden van welluidendheid in het gemeentehuis. Het liefst met een gedweeë ambtelijke organisatie, een volgzame gemeenteraad en een bedeesde rekenkamer. ‘“Harmonie wordt bij ons met hoofdletters geschreven”, zei een bestuurder in Oldenzaal toen ik mijn promotieonderzoek deed naar vormen van tegenmacht in de lokale politiek. Tegenmacht kwam volgens hem niet in het vocabulaire voor. Die cultuur had Oldenzaal niet’, zegt bestuurskundige Marius Bakx (43). En dat terwijl de vaderlandse gemeentepolitiek best wat meer georganiseerd wantrouwen zou kunnen gebruiken. ‘Tegenmacht is geen bedreiging, maar een verrijking van de democratie. Van enige druk, spanning en tegenspel worden ideeën en initiatieven doorgaans beter’, aldus Bakx.

Wantrouwen

Op bezoek in Antwerpen vielen Bakx allerlei vormen van tegenmacht op die burgers daar in de strijd hadden geworpen tegen de dominante uitvoerende macht. Hoe zat dat eigenlijk bij ons?, vroeg de bestuurskundige zich af. De Franse denker Pierre Rosanvallon had een paar jaar eerder een spraakmakend boek over de theorie en praktijk van tegenmacht gepubliceerd: La Contre-Démocratie. Bakx: ‘Volgens Rosanvallon is democratie gebaseerd op vertrouwen, én op wantrouwen. Sterker nog, volgens hem kan niet over de democratie worden gedacht en geschreven zonder het over de organisatie van het wantrouwen te hebben. Het organiseren van het wantrouwen heeft een doel, namelijk dat politici en bestuurders het algemeen belang dienen.’

Bestuurders investeren graag in meedenken en meedoen, maar veel minder in tegenspel en tegendruk. Er is niets mis met ‘samen’, haast de bestuurskundige te zeggen. ‘Doordat je moet overleggen, voorkom je dominantie van één partij. Dat overleg beschermt de democratie, maar, en ik weet, het klinkt afgezaagd: het is niet nodig om altijd maar de kool en de geit te sparen. Je mag de bekrachtigende werking van tegenspel niet veronachtzamen. Georganiseerd wantrouwen maakt onze democratie sterker.’

Voetbalvereniging

In zijn speurtocht naar lokale tegenmacht, wendde Bakx zich tot Rotterdam, Dordrecht, Tholen en Oldenzaal. Bakx, die tijdens zijn onderzoek raadsadviseur in Tilburg werd, zag dat hoe groter de gemeente was, hoe meer institutionele vormen van tegenmacht er waren – burger­jury, correctief raadgevend referendum, alternatief burgervoorstel, participatie, wijkraden. In kleinere gemeenten zijn er minder varianten.

Bakx: ‘De tegendruk op het Oldenzaalse college vanuit instituties die gerelateerd zijn aan de politieke democratie lijkt minimaal. De Oldenzaalse rekenkamercommissie lijkt weinig zichtbaar voor sleutelspelers binnen de politieke democratie. De bestuurscultuur in de raad is wellevend en vriendelijk. Voorstellen van het college zouden bijna altijd ongewijzigd aangenomen worden. Wethouders schuiven wekelijks aan bij het fractieoverleg en in de raad wordt niet afwijkend gestemd. Als de raad tegenmacht uitoefent, dan gebeurt dat vooral in samenspraak met spelers buiten de politieke democratie. “Je moet andere machtsblokken benaderen”, wordt dan gezegd: de voetbalvereniging, de carnavalsvereniging en Tubantia – in kleinere gemeenten nuttige vormen van tegenmacht.’

Regionale kranten

Niet verwonderlijk dat de lokale en regionale media het proefschrift van Bakx Vormen van tegenmacht. Georganiseerd wantrouwen in de lokale democratie deze zomer gretig oppikten. Bakx: ‘Het viel me op hoeveel waarde de lokale politiek hecht aan de regionale media. Aan het einde van iedere collegevergadering wordt in Oldenzaal een PowerPointpresentatie getoond met de belangrijkste Tubantia-artikelen van de voorbije week. Alle raadsleden lezen die krant. Tubantia is dé krant, niet NRC. Het is een waakhond, én een nuttig politiek instrument. Dat zien raadsleden en rekenkamers niet altijd omdat onze bestuurscultuur vooral draait om samen en weinig om tegen. Ik was jarenlang lid van de rekenkamercommissie van Woensdrecht. Wij wisten dat het zomaar publiceren van een rapport weinig effect sorteerde, dus experimenteerden we met een workshopachtige setting voor raadsleden. Aan BN DeStem dachten we niet. Nu weet ik dat het college en de raadsleden de regionale krant spellen. Met mijn promotieonderzoek in het achterhoofd zou ik er nu als rekenkamerlid voor pleiten om de regionale media te benaderen als we écht iets over het voetlicht zouden willen brengen.’

Verlamd

Bestuurders vinden tegenmacht vaak lastig. Bakx: ‘Als je gelooft dat je alleen iets kunt bereiken door de goede lieve vrede te bewaren, dan vind je tegenmacht lastig. Onbekend maakt ook onbemind. Bestuurders weten niet welke winst ze kunnen behalen omdat ze niet bekend zijn met de vele gezichten van tegenmacht vanuit de raad, het ambtelijk apparaat en de samenleving.’

Als je burgemeesters spreekt, dan hebben ze het er vooral over dat gemeenten geen tegenmacht nodig hebben, maar doorzettingsmacht. Nederland zou lokaal verlamd zijn, niets komt voor elkaar – geen huizenbouw, geen azc’s, geen infrastructuur. Bakx: ‘Ik beschouw colleges als ‘de macht’, maar bij grote kwesties zitten colleges niet alleen in de cockpit, en al helemaal niet alleen aan de stuurknuppel. De overheid is een van de spelers en moet zich voegen naar andere spelers. Als een lokale overheid slim opereert kan ze burgerlijke vormen van tegenmacht benutten en er haar voordeel mee doen. Maar dan moet je het functioneren van burgerlijke tegenmacht en het belang ervan wel goed begrijpen. Om de tegenmacht binnen de democratie te benutten, moet je hem eerst begrijpen. Mijn indruk is dat bestuurders en ambtenaren tegenmacht niet altijd op de juiste manier begrijpen.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 15 van deze week.