Jos Blank: ‘De overheid verspilt graag’

De productiviteit en de kwaliteit in de publieke sector nemen gestaag af. Niet omdat er te weinig geld is, maar te veel, meent onderzoeker Jos Blank. ‘Minder is vaak beter dan meer.’

Onderpresteren

Jos Blank keek er niet van op, maar zijn haren stonden wel weer recht overeind toen hij eerder deze maand Binnenlands Bestuur opsloeg: ambtenaren kunnen er straffeloos met de pet naar gooien. Bovengemiddeld presteren maakt volgens het Werkonderzoek ambtenaren 2024 trouwens ook niets uit. ‘Dus waarom zou je’, zegt Jos Blank (68) oud-hoogleraar in Delft en Rotterdam en al bijna twintig jaar wetenschappelijk directeur van IPSE (Publieke Sector Efficiëntie Studies). ‘Het is me al jaren een doorn in het oog dat onderpresteren bij de overheid niet wordt bestraft. Het personeelsbestand van de overheid is de laatste jaren enorm gegroeid omdat de bureaucratie en de protocollen veelvraten zijn. De kwaliteit en de productiviteit in de publieke sector hebben er alleen maar onder geleden.’

Bureaucratisch gekrakeel

Jos Blank begon zijn onderzoekende loopbaan bij het CBS. Later ging hij bij het SCP aan de slag met efficiencystudies. In 2006 kwam de vraag of hij aan de TU Delft een instituut wilde oprichten dat zich zou richten op doelmatigheid in de publieke sector: IPSE Studies. Vanaf 2013 bezette hij de leerstoel Productiviteit van de Publieke Sector aan de Erasmus Universiteit. Blank: ‘IPSE Studies heb ik uiteindelijk verzelfstandigd, omdat ik gek werd van het bureaucratische gekrakeel op de universiteit.’ IPSE Studies moet het vandaag de dag vooral hebben van onderzoeksubsidies van Binnenlandse Zaken en specifieke informatieverzoeken van gemeenten. Blank: ‘We voeren tijdreeksanalyses uit bij de belangrijkste uitvoeringsorganisaties.’

Harteloos

En hoe zit het met: wiens brood men eet, diens woord men spreekt? Blank: ‘We maken altijd de afspraak: ik ben blij met de opdracht, maar ik bepaal wat er uitkomt en ik zet het altijd op onze website en in vaktijdschriften. Ambtenaren bij Binnenlandse Zaken begrijpen dat. Zij willen ook dat de overheid beter presteert.’

En dat doet de overheid niet – al jaren. Geld is niet het probleem. Nu ja, eigenlijk wel: naar elk – al dan niet vermeend – probleem wordt met geld gesmeten. Blank: ‘Met een pleidooi voor reorganisaties komen politici harteloos over. Mensen worden overgeplaatst, of God betere het ontslagen. Je haalt van alles overhoop, en dat kan je politiek opbreken, want vooral de koepelorganisaties weten hoe ze verandering moeten dwarsbomen.’

Trump

Een sprekend voorbeeld is volgens Blank ‘s lands onderwijssysteem. Blank: ‘De productiviteit in het onderwijs is de laatste twintig jaar dramatisch gedaald. We zakken op alle internationale lijsten en tegelijk zijn er bakken met geld naartoe gegaan.’ Boosdoener is in de ogen van Blank vooral het ministerie van Onderwijs. Toen presidentskandidaat Trump te horen kreeg dat het ministerie van Onderwijs meer kwaad dan goed deed, wist hij het goedgemaakt: weg ermee. Een voorbeeld dat navolging in Nederland verdient? ‘Voor een deel’, reageert Blank. ‘Natuurlijk hebben we een ministerie nodig dat zorgt voor goed toezicht en het onderwijs faciliteert om bij de tijd te blijven. Maar het zou zich veel minder met het onderwijs moeten bemoeien. Het ministerie is dol op micromanagement. Beleidsambtenaren zitten echt niet de hele dag uit het raam te staren. Ik zou bijna willen zeggen: deden ze dat maar. Ze overleggen en bedenken ingewikkelde systemen. Natuurlijk moet er worden afgestemd en ik zie ook werk voor ambtenaren die met Brussel in de slag gaan, maar verder moeten ze in Den Haag niet zoveel beleid willen maken.’

Gouden kooi

Er zou niet meer, maar mínder geld naar onderwijs moeten, vindt Blank. Onderzoeken laten zien dat er veel dor hout gekapt kan worden. ‘Maar dan moet je de scholen wél de ruimte geven om het onderwijs te geven dat in hun ogen goed is. Dat is bij ons het probleem: Den Haag weet het altijd beter. Beleidsambtenaren weten precies hoeveel uren er lesgegeven moet worden. Een paar jaar geleden publiceerde het CAOP [Centrum voor Arbeidsverhoudingen Overheidspersoneel, red.] een studie over de onderwijstijd in het buitenland. Nederlandse leerlingen krijgen in vergelijking met andere landen relatief veel onderwijs. In sommige landen, zoals in Estland, wordt veel minder lesgegeven, maar het onderwijs is er wel beter. Waarom besluiten we niet om 20 procent minder les te geven? Help je meteen de arbeidsmarkt uit de brand, want de geldsmijterij in het onderwijs zuigt mensen aan. ‘Kom maar bij ons!’, roept de overheid om het hardst. Een gouden kooi. Ik weet zeker dat er veel mensen in het onderwijs rondlopen die de handschoen willen oppakken.’

Nieuwe kaste

Want het verzet tegen een radicale reorganisatie van het onderwijssysteem komt niet van de mensen die het onderwijs geven, maar van de industrie die eromheen hangt, aldus Blank. ‘Ons land is heel sterk in koepelorganisaties. Die hebben belang bij de status quo. In het onderwijs hebben we grote schoolbesturen gekregen die het voor het zeggen hebben. Vroeger had je het over ‘Zoetermeer’, en dat was dan het ministerie dat daar zat. Het nieuwe Zoetermeer zijn de schoolbesturen. Een nieuwe kaste. Hun staven worden steeds groter, er komen juristen bij, marketing, communicatie. Ze zijn een bestuurslaag geworden die niet bijdraagt aan de verbetering van het onderwijs.’

Verkeerd beleid

Het grote probleem is dat politici van nature de neiging hebben om altijd meer geld uit te willen geven omdat ze geloven dat kwaliteit geld kost. ‘De overheid verspilt graag, terwijl efficiëntie en kwaliteit hand in hand kunnen gaan’, zegt Blank. ‘Dat politici, overheidsdienaren en managers in de publieke sector daar geen begrip voor hebben, is omdat ze het functioneren van publieke lichamen niet begrijpen. Ze kiezen stelselmatig voor het verkeerde beleid. De overheid lijdt aan het syndroom van Münchhausen by proxy. Door het kindje – de publieke sector – permanent ziek te houden, kan de pleger – de overheid – een verzorgende rol blijven spelen in het leven van het kind: de publieke sector.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 19 van deze week.