Zijn PvdA-kiezers écht naar de PVV uitgeweken?

Auteur: Ascher van der Schelde

Het is een veelgehoorde claim: PvdA-kiezers van weleer zouden inmiddels op de PVV stemmen. Postelectoraal verkiezingsonderzoek toont echter geen grote overgangen van de PvdA naar de PVV. In deze analyse testen we of er wel sprake is geweest van indirecte overgang en of het klopt dat PVV-kiezers "vaak uit een sociaaldemocratisch nest komen".

Het is een heet hangijzer in het publieke debat: zijn voormalig PvdA-kiezers in grote getalen uitgeweken naar de PVV? De reden dat deze vermeende overgang fel wordt bediscussieerd is omdat het, volgens sommigen, bewijst dat GL-PvdA een meer centristische koers moet gaan varen om teleurgestelde ex-kiezers weer binnen te halen.

De claim komt regelmatig voorbij in de media. Onlangs bijvoorbeeld nog in SBS-talkshow Nieuws van de Dag en de politieke podcast De Stemming. Ook VVD-leider Dilan Yesilgöz onderschreef de bewering tijdens een Kamerdebat met Frans Timmermans (fractievoorzitter GL-PvdA). De claim wordt echter betwist door academici en het Wetenschappelijke Bureau van GroenLinks.

Data uit 2023 tonen aan dat er bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen nauwelijks verkeer was tussen de PvdA en de PVV. De PVV snoepte bij deze verkiezingen vooral kiezers weg bij rechtse partijen zoals de VVD, FvD en JA21. Van links-progressieve partijen wist de PVV weinig te winnen. Slechts één procent was afkomstig van de PvdA.

Bron: Ipsos I&O in opdracht van de NOS (exit poll 2023).

Is de overgang indirect geweest?

Ook bij andere verkiezingen in het recente verleden vond er geen massale overstap plaats van de PvdA naar de PVV. [1]  Toch is het onbevredigend om alleen te kijken naar directe overgangen van de PvdA naar de PVV. Het is immers ook mogelijk dat een kiezer eerst PvdA stemde, vervolgens naar de VVD uitweek en daarna pas bij de PVV neerstreek. Een indirecte overgang dus.

Om te analyseren of er bewijs is voor deze indirecte overgang legden we kiezers een lange lijst voor met alle politieke partijen die sinds 1946 tenminste één keer een zetel haalden. Vervolgens vroegen we hen alle partijen aan te vinken waar ze ooit op hebben gestemd. [2] Als we die uitkomsten vervolgens uitsplitsen naar kiezers die nu op de PVV zouden stemmen ontstaat een interessant beeld.

Opnieuw zien we dat de PVV vooral kiezers heeft aangetrokken die eerder VVD stemden. Vier op tien (40%) van het huidige PVV-electoraat stemde ooit op de liberalen. Daarna volgen LPF (19%), CDA (18%) en ook de PvdA (18%).

Basis: huidige PVV-kiezers (n=302). Partijen getoond vanaf 10 procent. Bron: Ipsos I&O (juli 2025).

Kortom, een vijfde van de huidige PVV-kiezers stemde vroeger op de PvdA. Is dat veel? Niet bepaald. Als we naar alle kiezers kijken zegt 25 procent ooit op de PvdA te hebben gestemd. Partijen als DENK (50% stemde ooit PvdA), SP (39%), PvdD (36%), Volt (31%) en D66 (30%) leunen in veel sterkere mate op het oude electoraat van de PvdA.

Maar waarom is links dan zo klein?

Toch roept ook deze deelconclusie vragen op. Want als PvdA’ers voornamelijk zijn uitgeweken naar linkse of progressieve alternatieven, waarom is het links-progressieve blok als geheel dan zo gekrompen?

In de jaren ’70, ‘80 en ‘90 scoorden links-progressieve partijen [3] gezamenlijk dikwijls een zetel of zeventig bij Tweede Kamerverkiezingen. Het hoogtepunt was in 1998 toen de helft van de zetels (75) naar links-progressief ging. In de 25 jaar daarna is sprake van een gestage daling met als historische dieptepunt de Tweede Kamerverkiezingen van 2023. Het blok kreeg 47 zetels toebedeeld. In de meest recente Ipsos I&O-peiling is er sprake van licht herstel (+9 zetels). In historisch opzicht is een totale score van 56 nog altijd weinig.

Is de overstap generationeel geweest?

Mogelijk is de ogenschijnlijke tegenstrijdigheid (de PvdA is kiezers verloren aan links-progressieve partijen, maar het links-progressieve blok krimpt als geheel) te verklaren doordat de overstap generationeel geweest. Zo stelde politiek commentator Joost Vullings in de Stemming: “Heel veel PVV-kiezers komen oorspronkelijk uit een sociaaldemocratisch nest.”

Een aannemelijke hypothese omdat plaatsen waar voorheen massaal PvdA gestemd werd de PVV nu relatief groot is. Vooral voormalige rode bolwerken uit het noorden vallen op. Zo stemde het Groningse Pekela in 1979 nog bijna de helft van de kiezers op de PvdA. In 2023 koos nog maar 9 procent voor de linkse samenwerking en noteerde de PVV een monsterzege. Maar liefst vier op tien (42%) inwoners van Pekela opteerden voor de PVV.

Dit doet vermoeden dat kiezers wier ouders PvdA stemden inderdaad zelf een voorkeur hebben voor de PVV.

Toch is dat niet per definitie het geval. Misschien zijn kinderen van PvdA-kiezers naar een andere gemeente zijn verhuisd, of stemmen ze helemaal niet meer. Andersom komen huidige PVV-kiezers wellicht uit gezinnen waar niet gestemd werd.

Om te meten of deze theorie hout snijdt legden we kiezers ook de volgende vraag voor: Probeer nu terug te denken aan het gezin waarin u bent opgegroeid. Op welke partij(en) werd daar normaal gesproken gestemd bij Tweede Kamerverkiezingen?

Ongeveer een vijfde van de kiezers zegt dit niet weten, of geeft aan dat er bij hen thuis niet werd gestemd of in het buitenland te zijn opgegroeid.

Kiezers die wel een antwoord geven noemen het vaakst CDA (32%), PvdA (30%) of de VVD (24%). Aangezien deze drie partijen de voorbije decennia het Nederlandse politieke landschap hebben gedomineerd lijkt het er grosso modo op dat kiezers zich correct herinneren wat bij hen thuis werd gestemd.

Basis: alle kiezers (n=2.080). Bron: Ipsos I&O (juli 2025).

Wat werd gestemd in de gezinnen waar PVV-kiezers in opgroeiden?

Op basis van Nationaal Kiezersonderzoek uit 2010 concludeerde Philip van Praag al dat circa de helft van de PVV-kiezers een of twee ouders hadden die ooit PvdA stemden.[4] Vijftien jaar later is het zo dat een op de drie PVV-kiezers aangeven dat bij hun thuis normaal gesproken PvdA werd gestemd. Dat is in lijn met het landelijke beeld (30%).

Opvallend is dat er bij PVV’ers thuis vroeger vaker PvdA (32%) werd gestemd dan CDA (27%) of VVD (24%).

Basis: huidige PVV-kiezers (n=302). Bron: Ipsos I&O (juli 2025).

Wat stemmen kiezers die opgroeiden in een PvdA-gezin?

De data kan ook andersom worden gepresenteerd door te kijken wat kiezers die opgroeiden in een PvdA-gezin nu stemmen.

Deze groep is politiek verdeeld. Kiezers uit een PvdA-nest stemmen even vaak GL-PvdA (21%) als PVV (18%). Daarna volgen VVD (12%) en CDA (11%).

Basis: groeide op in gezin waar doorgaans PvdA werd gestemd (n=504). Partijen die meer scoren dan 5%. Bron: Ipsos I&O (juli 2025).

Bovendien valt op dat een minderheid (47%) van deze groep nu überhaupt nog op links-progressieve partijen stemt. In vergelijking met kiezers die in een gezin opgroeiden waar D66 (62% stemt nu links-progressief) of GroenLinks [5] (76%) gestemd werd is dat erg weinig.

Het politieke profiel van iemand uit PvdA-huize lijkt daarmee meer op iemand die een VVD-gezin opgroeide dan op iemand uit een GroenLinks-gezin.

Bron: Ipsos I&O (juli 2025).

Weinig directe overstappen, maar PVV’ers komen relatief vaak uit rood nest

Terug naar de hoofdvraag: zijn voormalig PvdA-kiezers in grote getalen uitgeweken naar de PVV? Zoals vaker is de werkelijkheid complex. PvdA-kiezers zijn zelden direct uitgeweken naar de PVV. Wel zijn er kiezers indirect overgestapt. Een op de vijf PVV’ers stemde ooit PvdA. Duidelijk minder dan VVD (40% van de huidige PVV’ers stemde ooit VVD), maar vergelijkbaar met het CDA (18%).

Ook valt er wat te zeggen voor de claim dat PVV-kiezers “vaak uit een sociaaldemocratisch nest komen”. Een derde van de PVV-kiezers geven aan dat bij hen thuis PvdA werd gestemd. Vaker dan VVD, CDA en andere partijen.

Andersom geldt ook dat kiezers die opgroeiden in een PvdA-gezin nu net zo vaak GL-PvdA als PVV stemmen. Dat is een fors verschil met kiezers die opgroeiden in GroenLinks of D66-huize. Onder hen is GL-PvdA veruit de grootste partij.

Normaliter blijven kiezers die opgroeien in een gezin met een bepaalde politieke voorkeur in datzelfde “blok”. Kiezers die opgroeiden in een huis waar GroenLinks (of een voorloper daarvan) werd gestemd stemmen nu in 76 procent van de gevallen links-progressief. Kiezers uit een VVD- of CDA-nest stemmen juist rechts van het midden (65 à 72%). Kiezers uit een PvdA-gezin vormen de uitzondering op deze regel. Zij hebben een lichte afwijking naar rechts (53% om 47%).

Het feit dat de PvdA er onvoldoende in slaagt om voor generationele vervanging te zorgen, en dat dit ook niet wordt opgevuld door andere links-progressieve partijen, verklaart deels waarom het links-progressieve blok als geheel in zwaar weer verkeert.

Onderzoeksverantwoording

Dit onderzoek vond plaats van vrijdag 25 juli tot maandagochtend 28 juli 2025. In totaal werkten 2.080 Nederlanders van 18 jaar of ouder mee aan dit onderzoek. De steekproef is grotendeels getrokken in het I&O Research Panel. Een deel (n = 194) deed mee via PanelClix. Dit zijn voornamelijk jongeren, lager opgeleiden en respondenten met een niet-westerse achtergrond. 

De onderzoeksresultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, regio, opleidingsniveau en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in november 2023. De weging is uitgevoerd conform de richtlijnen van de Gouden Standaard (CBS). Hiermee is de steekproef representatief voor de kiesgerechtigde Nederlandse inwoners (18+), voor wat betreft deze achtergrondkenmerken. Bij onderzoek is er sprake van een betrouwbaarheidsinterval en onnauwkeurigheidsmarges. In dit onderzoek gaan we uit van een betrouwbaarheid van 95 procent. Bij een steekproef van n=2.000 en een uitkomst van 50 procent is er sprake van een foutmarge van plus of min 2,2 procent.

[1] Bij de verkiezingen in 2002 week 13% van de PvdA-kiezers uit naar de LPF. Een relatief fors percentage, al won de LPF veel meer kiezers uit de centrumrechtse hoek. [2] Deze methode heeft als duidelijke beperking dat het geheugen van kiezers niet onfeilbaar is.[3] In deze analyse ijn PvdA, GroenLinks, D66, SP, Partij voor de Dieren, SP, DENK, BIJ1, Volt, PPR, PSP, CPN en DS’70 als linksprogressief gecodeerd. [4]  Van Kiezers en Campagnes [5] Of een voorloper van GroenLinks: PRP, PSP, CPN, EVP.

---