Essay: Koester de lokalo’s

Waar lokale partijen ooit marginaal waren, zijn ze sinds 2002 sterk gegroeid. Dat is een opvallende ontwikkeling in de Nederlandse politiek, stelt John Bijl, directeur van het Perikles Instituut. Volgens hem wijst de opmars van lokale partijen niet zozeer op de kwaliteit van individuele kandidaten, maar raakt ze aan iets fundamentelers: de manier waarop onze democratie is ingericht én wordt beleefd.

Ondeelbare verantwoordelijkheid

Ruim een derde van alle gemeenteraadszetels wordt bezet door een vertegenwoordiger van een lokale kieslijst. In veel gemeenten vormen deze partijen zelfs de grootste fractie. Een opmerkelijke ontwikkeling die zich in zes verkiezingen heeft voltrokken. Wat zegt dit succes over de staat van onze democratie? En belangrijker nog: wat vertelt het ons over de manier waarop burgers vertegenwoordiging ervaren?

In Nederland ligt de macht bij gekozen organen, de gemeenteraad, Provinciale Staten, Tweede Kamer, niet bij individuen of losse thema’s. Die organen zijn geen doorgeefluik van meningen, maar publieke instituties met een collectieve opdracht. De raad vertegenwoordigt alle inwoners van de gemeente. Dat maakt vertegenwoordiging tot een gezamenlijke en, wat mij betreft, ook ondeelbare verantwoordelijkheid. De raad als geheel is zowel de volksvertegenwoordiging als het hoogste bestuursorgaan. Die rol verdraagt zich slecht met partijpolitiek denken in termen van macht en oppositie. In een raadszaal wordt geen regering gevormd, maar moet publiek gezag tot stand komen.

Juist het feit dat niemand alleen verantwoordelijk is, is kenmerkend voor de democratie. Vertrouwen is niet gebaseerd op individuele prestaties, maar op het geheel: op het idee dat belangen worden afgewogen, dat er openheid is over keuzes en dat besluiten worden genomen door mensen die te volgen zijn, ook als men het niet altijd met hen eens is. Vanuit die inrichting is de vraag of lokale politici ‘beter’ zijn dan landelijke collega’s niet zo relevant. Interessanter is: dragen zij bij aan een betere volksvertegenwoordiging, aan een democratie die herkenbaarder, menselijker en gezaghebbender is?

Gezag is het sleutelwoord

Slechts een derde van de Nederlanders zegt vertrouwen te hebben in de gemeenteraad. Veel burgers voelen zich ook op lokaal niveau niet vertegenwoordigd, weten niet waar partijen voor staan of kennen de kandidaten niet. Politiek wordt vaak als ver weg en ontoegankelijk ervaren. Dit gevoel van afstand wordt versterkt doordat mensen zich niet herkennen in de taal, het gedrag of de besluiten van hun gemeenteraad. Daar hebben ze een punt. De Franse filosoof Claude Lefort omschreef democratie als een stelsel waarin de macht permanent leeg is: een lege stoel die tijdelijk wordt bezet, maar nooit definitief van iemand is. Die leegte is geen tekortkoming, maar juist de essentie van het systeem.

‘Macht’ is niet het sleutelwoord, maar ‘gezag’. Macht is het recht om te besluiten, gezag is het vermogen om gehoord te worden. Macht kun je krijgen, gezag moet je verdienen. Macht kun je misschien grijpen, gezag moet je maar waarmaken. De grootste bijdrage van lokale partijen zit daarin: ze versterken niet de macht van de politiek, maar wel haar gezag. In raadsvergaderingen hoor je vaak het verschil in taal en toon, wat empathie en betrokkenheid uitstraalt en de afstand tot de burger verkleint. Niet door ideologisch scherp te slijpen, maar door bij te dragen aan invoelbare besluiten.

Gezag rust op drie pijlers. Op formele legitimiteit: dat het systeem klopt, de wetten zijn gevolgd, de verkiezingen eerlijk zijn verlopen. Op legitimiteit van de rechtvaardige procedure: dat er een eerlijke, herkenbare afweging van belangen plaatsvindt. En op legitimiteit van het charismatisch gezag: het gevoel dat de gemeenteraad van ons is, dat er ruimte is voor verschillen van mening en dat besluiten met respect worden genomen.

Het bestaan van lokale partijen is op het eerste punt niet zo uniek. Maar hun bijdrage aan de andere twee maakt wél verschil. Mensen accepteren besluiten eerder als ze zien dat het proces eerlijk is verlopen, en alleen al het gevoel krijgen dat de afgewogen belangen ook de hunne hadden kunnen zijn. Ook als je het niet eens bent met de uitkomst, kun je je dan toch inleven in de afweging die is gemaakt. Juist daar kunnen lokale partijen het verschil maken: niet omdat ze gelijk krijgen, maar omdat ze laten zien dat de afweging telt.

Pragmatisme als drijfveer

Lokale partijen komen meestal voort uit politieke onvrede: het gevoel niet gehoord te worden, vergeten te zijn of miskend te worden. Soms is ideologie de drijfveer: de overtuiging dat de samenleving anders moet worden ingericht. Pragmatisme is een derde drijfveer: de wens om praktische problemen op te lossen. Pragmatisme is misschien wel de meest onderschatte drijfveer achter politieke organisatie. Lokale partijen ontstaan vaak omdat er iets geregeld moet worden dat door bestaande partijen wordt genegeerd of onvoldoende wordt opgepakt. Dat is misschien wel de mooiste kracht van lokale partijen: het vermogen laten zien om ergernis te vertalen naar organisatie, en onvrede om te smeden tot betrokkenheid.

Maar lokale partijen vullen niet alleen praktische gaten in het lokale bestuur. Ze vullen ook een ideologisch gat dat in de landelijke politiek steeds zichtbaarder wordt: het gematigde, pragmatisch-conservatieve geluid. Nog steeds draaien de meeste landelijke partijen om sociaaleconomische tegenstellingen of culturele identiteitspolitiek. Maar het dagelijkse, pragmatisch-conservatieve wereldbeeld van veel Nederlanders, gericht op veiligheid, herkenbaarheid, gemeenschapszin, blijft ondervertegenwoordigd.

Lokale partijen vertegenwoordigen deze behoefte blijkbaar wél. In toon en houding vertegenwoordigen ze wat je ‘pragmatisch-rechts’ zou kunnen noemen. Zij slagen er vaak beter in om juist deze groep een stem te geven door hun stijl en toon: nuchter, praktisch, behoudend waar het kan, en vernieuwend waar het moet. Geworteld in nabijheid, gevoed door pragmatisme, soms gedreven door emancipatie, en erkend door kiezers die politiek vaak zijn achtergesteld. Lokale partijen vertegenwoordigen wat landelijk vaak ontbreekt: herkenning, redelijkheid, gemeenschapszin. Maar lokale partijen ontvangen géén publieke financiering, terwijl landelijke partijen miljoenen krijgen Dat moet anders – het liefst nog vóór de komende gemeenteraadsverkiezingen. De kiezer neemt ze al serieus. Nu het systeem nog.

Lees het hele essay, een samenvatting van de Jan van Zanen-lezing, uitgesproken door John Bijl op 9 mei 2025, in BB11 van deze week.