“Speaking truth to power” is niet altijd makkelijk. Dat is geen verwijt naar u als bestuurder in het openbaar bestuur. Het is een constatering.
Don't shoot the messenger
Of het wel ‘veilig’ is om het onderwerp te benoemen zou geen overweging van een onafhankelijk functionaris moeten zijn.
Zie bijvoorbeeld de discussie die afgelopen weken plaatsvond rond een rapport dat de ombudsman metropoolregio Amsterdam heeft opgeleverd over Bureau Integriteit van de gemeente Amsterdam. In plaats van een inhoudelijke bespreking over de bevindingen van de ombudsman werd opeens het instituut en de gekozen werkwijze onderwerp van gesprek.
Het niet willen horen van kritiek, en het per se niet inhoudelijk willen bespreken -omdat het blijkbaar niet simpel te weerleggen is- verloopt doorgaans aan de hand van één of meerdere tegenwerpingen aan het adres van de criticaster:
1. Je gaat er niet over
2. Je weet/kunt er helemaal niets van
3. Je kijkt naar het verkeerde
Deze drie reacties zijn uiterst effectief bij het smoren van kritiek, omdat er geen enkel inhoudelijk argument aan ten pas komt en je toch de toezichthouder/ tegenspreker schaakmat zet. Ook wordt weggebleven van uithalen die écht onder de gordel zijn, zoals het in twijfel trekken van de integriteit of goede bedoelingen van de toezichthouder.
De genoemde drie afleidingsmanoeuvres lijken onschuldig, maar zijn in de praktijk o zo vilein en een soort kryptonite voor elke functionaris die zich met hart en ziel inzet voor het versterken van signalen die anders niet worden gehoord. En voordat u zegt dat u ze niet herkent, vertaal ik ze even naar voor u meer herkenbare taal:
- “De toezichthouder gaat zijn boekje te buiten, gaat op de stoel van verantwoordelijken zitten en bemoeit zich veel te concreet met inhoudelijke issues waar hij niet over gaat. Hij is niet rolvast en prioriteert niet scherp.”
- “Ze mist de inhoudelijke kennis om de nuances van het werk in de uitvoering te doorvoelen, ze is geen jurist of ze is ‘maar’ jurist, haar expertise ziet op andere terreinen, haar bevindingen zeggen meer over haar dan over de organisatie.”
- “Het onderzoek heeft alleen oog voor wat er misgaat en er is alleen gesproken met criticasters, niet met alle mensen die wél tevreden zijn over de organisatie. ‘Whataboutisms’: Er zijn veel erger/ groter/ belangrijker zaken, waarom worden díe niet onderzocht”.
Zittende macht van kritiek en repliek dienen is niet zo makkelijk als het lijkt. Niet alleen omdat u als bestuurder -zelfs voor de nuchtere Nederlander- gezag inboezemt, maar ook omdat de managers en directeuren om u heen niet zitten te wachten op iemand die het gezamenlijke beeld verstoort. Aan tafel komen is dan al heel wat.
Zittende macht van kritiek en repliek dienen is niet zo makkelijk als het lijkt.
Dat is heus geen complot, het ís ook irritant als iemand zomaar een gat schiet in een zorgvuldig opgebouwd en afgestemd verhaal. In privézaken werkt het ook zo: heb je net de ‘wie wat waar en hoe laat’ van de Kerstdagen met iedereen in de familie, schoonfamilie en de (schoon)familie van de familie doorgesproken, komt er last minute nog iemand met een bezwaar aanzetten….
‘Don’t shoot the messenger’ is dan een heel relevante waarschuwing.
Maar als blijkt dat we inderdaad met de verkeerde datum hebben gerekend, of aannames hebben gedaan die niet kloppen, dan kunnen we wel balen dat het ‘perfecte schema’ de prullenbak in mag, maar we kunnen het niet negeren.
Voor die plekken en situaties waarin het écht spannend wordt, hebben we instituten en mensen die de kritische stemmen vertolken en waarborgen dat ook onwelgevallige geluiden gehoord worden. Deze ‘ambtelijke tegenspraak’ wordt ook wel de zuurstof van de democratische rechtsorde genoemd.
‘Ambtelijke tegenspraak’ wordt ook wel de zuurstof van de democratische rechtsorde genoemd.
Het lijvige boek “Macht en moed; ambtelijk vakmanschap en de kunst van het tegenspreken” van Erik Pool opent met de volgende tekst:
'Evenwicht en tegenwicht,
samenspraak en tegenspraak,
macht en tegenmacht
kunnen in een democratische rechtsorde niet zonder elkaar.'
Herman Tjeenk Willink
Het enige dat u als bestuurder moet doen, is ‘de tegenspreker’ aanhoren. U hoeft haar geen gelijk te geven en u bent niet verplicht de adviezen op te volgen. Het gaat juist om het gesprek. Dat kan best schuren, daar kunnen we wel tegen.
Het enige dat u als bestuurder moet doen, is ‘de tegenspreker’ aanhoren.
U kent in ieder geval uw Functionaris Gegevensbescherming (FG), die toezicht houdt op de naleving van de AVG en soms Wpg, als één van die ‘tegensprekers’. Ook de ombudsman is zo’n instituut. Hij of zij toetst of de overheid zich al dan niet behoorlijk heeft gedragen. Zo zijn er meer functionarissen die, beschermd door waarborgen als ontslagbescherming, aangesteld worden om zo onafhankelijk mogelijk te werken.
Maar die wettelijke bescherming is een wassen neus wanneer dit soort plekken tot zoveel op de persoon gespeelde kritiek leidt waardoor deze functies feitelijk een carrièrestopper worden. Deze luizen in de pels moeten het hebben van de bereidheid van anderen om te horen en te acteren op wat zij aankaarten; ze hebben geen beslissingsbevoegdheid en doorzettingsmacht.
Dat meerdere ombudsmensen en vergelijkbare functionarissen zich luid hebben uitgesproken over de kwestie in Amsterdam heeft een reden. Zij veroordelen de ad hominem niet omdat het ‘zo zielig’ is voor hun collega, maar omdat het de kern en de onafhankelijkheid van het instituut raakt.
Deze steun is iets anders dan inhoudelijke bijval geven. Tegendenkers zijn het wel gewend om een minderheidsstandpunt te berde te brengen. Hun rapporten hoeven niet kritiekloos bewierookt te worden, maar (intern) toezichthouders en vergelijkbare functionarissen hebben soms steun nodig om gehoord te worden en zonder tegenwerking hun bevindingen te mogen delen.
Steun is des te belangrijker wanneer tegensprekers hun nek uitsteken om complexe kwesties met allerlei haken en ogen te onderzoeken terwijl omstanders zeggen ‘brand er je handen niet aan, dit is een wespennest’. Als een ombudsman of vergelijkbaar instituut of persoon iets niet hóeft te adresseren maar het toch doet, verdient deze dapperheid steun en een inhoudelijke behandeling. Of het wel ‘veilig’ is om het onderwerp te benoemen zou geen overweging van een onafhankelijk functionaris moeten zijn. Dit kan zelfs leiden tot een chilling effect op alle tegensprekers in het openbaar bestuur.
Of het wel ‘veilig’ is om het onderwerp te benoemen zou geen overweging van een onafhankelijk functionaris moeten zijn.
Vraagtekens zetten bij de onderzoeksmethode, bevoegdheid en keuzes van een onafhankelijk functionaris is daarom niet zo onschuldig als het lijkt. Zeker wanneer het een rookgordijn optrekt en er geen inhoudelijke bespreking meer mogelijk is.
En die inhoudelijke bespreking is nu juist de kern van de (wettelijk beschermde) tegenspraak. Wanneer bestuurders en collega’s deze tegenspraak niet meer willen horen, verliezen we de vangrails die ons opvangen als we collectief uit de bocht vliegen.
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.