Ambtelijke erotiek

Macht werkt erotiserend, zeggen psychologen. Wie macht heeft, straalt aantrekkingskracht uit. Wie naar macht verlangt, ziet een machthebber in een warmer licht. De spanning tussen macht en overgave is dan ook een klassiek erotisch thema.

De socioloog Max Weber heeft onderzocht hoe macht en gezag in het openbaar bestuur werken. Hij beschrijft hoe charismatisch gezag gebaseerd is op de persoonlijke aantrekkingskracht van een leider, en het verlangen van anderen om zich te onderwerpen. Een beetje zoals het effect van Sharon Stone op alle mannen om haar heen in de film ‘Basic Instinct’.

Uit film en literatuur kennen we de beelden van gladgeschoren politici en CEO’s die met een tik op tafel de koers bepalen en ondertussen hun leven vullen met passie en overspel. Maar op het witte doek, in boeken of in de roddelpers komen we zelden een sexy ambtenaar tegen. Geen Don Juan van de dienst stedelijke ontwikkeling, geen verleidelijke functionaris van burgerzaken, geen femme fatale van het sociaal domein. Waar zijn de romans waarin een beleidsadviseur de kamer binnenstapt en blosjes op de wangen van de aanwezigen doet verschijnen? Waar zijn de toneelstukken waarin een sectiehoofd met een enkel opgetrokken wenkbrauw het hele stadhuis in vervoering brengt? Hebben ambtenaren omdat ze geen erotische gevoelens oproepen dan ook geen macht?

Macht erotiseert alleen als zij zichtbaar is. De minister achter het spreekgestoelte, de burgemeester met ambtsketen en voorzittershamer, dat zijn de figuren waarop verlangens kunnen worden geprojecteerd. Voor de samenleving is de bureaucratie vaak de darkroom van het openbaar bestuur. Ambtenaren werken in stilte, in de coulissen, achter het gordijn. Ze zijn de stille kracht achter de machthebbers. Ambtelijke macht is niet charismatisch maar procedureel. Het is legaal-rationeel gezag, gelegitimeerd door normen en regels.

Max Weber onderscheidt deze vorm van gezag naast het charismatisch gezag en traditioneel gezag dat is gebaseerd op gewoontes en gebruiken. De macht van ambtenaren - of vriendelijker: hun gezag en professionaliteit – uit zich met name in de voorbereiding van regels en de praktische uitvoering van beleid. De ambtelijke wereld draait om zorgvuldigheid, afstemming en juridische houdbaarheid. Eerlijk is eerlijk: niets dooft erotische spanning zo effectief als een Excel-sheet of een controletoren met ‘three lines of defence’.

Toch is het jammer dat het ambtelijk leven zo weinig culturele representatie krijgt. Want macht is niet alleen erotisch vanwege haar zichtbaarheid, maar ook vanwege haar spel: discretie, geduld, handelen op aanwijzing, weten zonder spreken. Precies díe kwaliteiten vind je volop bij ambtenaren. Misschien moeten we af van het idee dat macht expliciet en een beetje luidruchtig en exhibitionistisch moet zijn om erotisch te kunnen wezen. Misschien zit er ook erotiek in stille beïnvloeding en in het vermogen om een bestuurder te laten geloven dat hij zijn ideeën zelf heeft verzonnen. Ook dat zijn namelijk vormen van verleiding. De ambtenaar als grijze muis is slechts één van de ‘fifty shades of grey’.