Sociaal domein omarmt ervaringsdeskundigen

Ze weten hoe het is om te leven met schulden en een lege koelkast. Ervaringsdeskundigen zijn dé bruggenbouwers tussen leef- en systeemwereld en worden in het sociaal domein omarmd. Toch klinkt er ook kritiek. ‘Het beeld ontstaat dat onze gemeentehuizen vol zitten met wereldvreemde sulletjes die geen enkele feeling hebben met de praktijk.’

Uitsluiten

Ze weet hoe het is om van 50 euro per week rond te moeten komen. Ze bleef maar eindjes aan elkaar knopen, tot er niets meer te knopen viel. Ook haar dochter, een puber, heeft veel gemist in die tijd. Karin van Iterson trok zich terug, vrienden en familie zagen haar nauwelijks nog. Ze voelde zich minderwaardig, depressief. Nu herkent ze die blik bij mensen die bij Geldpunt van de gemeente aankloppen. ‘Als je in armoede leeft, dan sluit je je zelf uit’, zegt Van Iterson. ‘Hulp vragen is heel moeilijk. Ik had vandaag nog een meneer van 75, met grote financiële problemen. Hij heeft vier jaar nodig gehad om eindelijk de stap te zetten.’

Diploma

Van Iterson is ervaringsdeskundige en consulent vroegsignalering bij de Drentse gemeente Westerveld. Tijdens haar opleiding bij het expertisecentrum Sterk uit Armoede leerde ze om haar ervaringen professioneel in te zetten en ‘bruggen te slaan tussen systeem- en leefwereld’. Na haar diploma ging ze bij de gemeente aan de slag. ‘In 2023 kreeg ik mijn vaste contract en ik ben nu zelf tien jaar schuldenvrij.’

Drempels

Carly Craanen, teamleider participatie, ondersteuning en administratie bij de gemeente, noemt Van Iterson een aanwinst: ‘Ze verlaagt veel drempels voor mensen die hier komen, iemand die weet hoe het is, die niet oordeelt. Het is ook een meerwaarde voor het team. Collega’s zoeken haar op, betrekken haar soms bij een casus waar geen schot in zit. Dat gaat heel natuurlijk.’

Spannend

Van Iterson werkt met haar hart, zegt Craanen: ‘Het is niet alleen de ervaring die telt. Ze is ook in staat om al haar levenslessen professioneel in te zetten. Daarom vind ik het ook zo belangrijk om een gediplomeerde ervaringsdeskundige in huis te hebben.’ De samenwerking vraagt ook wat van het team, zegt ze. ‘Dat is spannend. Collega’s kunnen het gevoel krijgen dat ze iets verkeerd doen. Dat moet je goed begeleiden; uitleggen dat we elkaar nodig hebben om onze dienstverlening te verbeteren.’

Wakker schudden

Westerveld is geen uitzondering. Steeds meer gemeenten en maatschappelijke organisaties maken gebruik van ervaringsdeskundigheid. De manier waarop verschilt. De ene gemeente neemt zoals Westerveld een ervaringsdeskundige in dienst, bij de ander blijft het bij een tijdelijk project of wordt een ervaringsdeskundige een keer uitgenodigd voor een praatje om iedereen wakker te schudden. De inzet van ervaringsdeskundigen is overgewaaid uit de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en is de afgelopen jaren omarmd binnen het sociaal domein: in wijkteams, en op thema’s als armoede, schulden en huiselijk geweld. Opleidingen – van particuliere cursussen tot mbo- en hbo-studies – groeiden als paddenstoelen uit de grond. Een nieuwe beroepsgroep, compleet met beroepsregister, is ontstaan.

Ontwrichtende situatie

Karin Sok, programmaleider effectiviteit en vakmanschap bij kennisinstituut Movisie, spreekt van ‘een emancipatiegolf’. Volgens haar weten ze in de GZZ al langer dat het inzetten van mensen die zelf in een ontwrichtende situatie hebben gezeten vertrouwen geeft. En in al die ervaringen zit kennis, zegt Sok. Kennis waarmee systemen, processen en dienstverlening verbeterd kunnen worden, en de kloof tussen beleid en het dagelijks leven kan worden gedicht. Ook dat besef groeit snel in gemeenteland. ‘Het is een manier om ervoor te zorgen dat we het goede doen. Dat beleid ook daadwerkelijk het leven van mensen verbétert.’ Ook Movisie heeft sinds een paar jaar ervaringsdeskundigen in dienst. Dat is belangrijk, vindt Sok: ‘Soms zijn we – met alle goede intenties – bezig in modellen en systemen en zitten daar ideeën achter over de levens van mensen die ­gewoon niet kloppen. Dat moet anders, anders slaan we de plank mis.’

Verdomhoekje

Precies dat is het pleidooi van Tim ’S Jongers, politicoloog en schrijver van onder meer Beledigende broccoli en Armoede uitgelegd aan mensen met geld. De missie van ‘S Jongers, zelf opgegroeid in de armoede, is om de overheid wakker te schudden en mensen in armoede ‘uit het verdomhoekje’ te halen. In zijn boeken en zijn theatercollege laat hij zien hoe kwalijk verkeerde denkbeelden over mensen in de bijstand kunnen uitpakken. ‘Je ziet dat in de Haagse torens en gemeentehuizen er drie kennisbronnen eigenlijk voorop staan: wetenschappelijke kennis, professionele kennis en beleidskennis’, legt ’S Jongers uit. Ervaringskennis als kennisbron ziet hij nog nauwelijks terugkomen. ‘Zo komen we in situaties terecht waarin beleid over daklozen wordt gemaakt door mensen die nog nooit in de daklozenopvang zijn geweest. Te belachelijk voor woorden.’

VVV-bon

‘S Jongers ziet ook hoe de aandacht voor ervaringen groeit en steeds belangrijker wordt gevonden bij de overheid, in het sociaal domein. Overigens pakt dat volgens hem niet altijd goed uit: ‘Dan wordt er weer een ervaringsdeskundige op het podium gehesen, die mag dan voor de borrel een triest praatje houden en wordt dan naar huis gestuurd met een VVV-bon.’

Ivoren torens

‘S Jongers windt zich op over andere pogingen die gedaan worden door beleidsmakers om zich te verplaatsen in mensen in armoede. ‘Ik begrijp echt wel dat deze omslag voor de mensen in die ivoren torens heel ingewikkeld is. Maar wie bedenkt er nu een serious game als “Een uur in de bijstand”? Of “1 Dag Arm”? Mensen met geld gaan een spel spelen om die arme sukkelaars beter te begrijpen? Hoe denigrerend willen we het hebben? En daarna weten ze zeker hoe het voelt om in de bijstand te zitten?’

Wijksafari

Een ander voorbeeld is ‘de wijksafari’, waarbij wethouders en ambtenaren samen naar een achterstandswijk gaan. ’S Jongers: ‘Wat voor gevoel geeft dat aan die wijkbewoners? En één ontmoeting is niet voldoende. Stel dat je een keer op wijkbezoek gaat en je ziet daar een vrouw roken die in armoede leeft. Zijn jouw aannames over armoede dan veranderd, of zijn je vooroordelen juist bevestigd? Maar als je diezelfde vrouw tien weken lang wekelijks ontmoet, dan weet je waar zij mee te dealen heeft.’ Het zijn volgens ‘S Jongers allemaal gevolgen van handelen zónder ervaringskennis: ‘Als je niemand met eigen ervaringen in je team hebt, dan wordt het snel pagegaaien in echokamers en komt er geen kritisch geluid meer tussen.’

Laptop

Dat is niet de verandering waar hij voor staat. ‘S Jongers pleit juist voor de structurele herwaardering van ervaringskennis. Hij introduceerde de term ‘spreidstandburgers’, waarmee hij collega’s bedoelt in het sociaal domein die zelf aan de andere kant van het loket hebben gestaan, die de leef- en systeemwereld maar al te goed kennen. In ‘S Jongers’ woorden: ‘Mensen die een periode van grote hooploosheid hebben meegemaakt.’ Die kennis die zij meebrengen, daar moet oog voor zijn. En ambtenaren moeten volgens ‘S Jongers vaker achter hun laptop vandaan komen en zelf aan de slag om ervaringen op te doen.

Diensttijd

‘S Jongers ziet gelukkig steeds meer beweging op dit vlak: ‘Mooie voorbeelden, zoals de Groningse directeur van de directie maatschappelijke ondersteuning die buddy is bij Kansrijk Groningen, gericht op mensen die leven onder het sociaal minimum. Een jaar lang begeleidt hij een inwoner uit de stad.’ ‘S Jongers pleit daarom voor een maatschappelijke diensttijd voor ambtenaren: ‘Wat doen ze om dicht bij hun doelgroep te komen? Als al die beleidsmedewerkers in de zorg of het sociaal domein allemaal vier uur van hun tijd binnen hun domein actief zijn? Dan zien ze hoe beleid kan uitpakken, dat zou verschil maken.’

Sulletjes

Een ander geluid komt van Arjan Vliegenthart, directeur van het Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting) en oud-wethouder in Amsterdam. Hij zet vraagtekens bij de hype rondom eigen ervaringen: ‘Het beeld ontstaat dat onze gemeentehuizen vol zitten met wereldvreemde sulletjes die geen enkele feeling hebben met de praktijk. Dat is gewoon niet waar.’

Vooroordelen

Mensen werken volgens hem niet voor niets bij het ministerie van Sociale Zaken, de SVB of een gemeente. Vaak met een ongelofelijke betrokkenheid, constateert Vliegenthart: ‘Natuurlijk hebben zij net als ieder mens blinde vlekken, eigen beelden en vooroordelen. Ik weet heel goed dat een systeem vol met goede bedoelingen kan leiden tot ongelofelijk stom beleid. Maar om de uitvoering neer te zetten als een wereldvreemde bedoening, wat nu vaak gebeurt, daar heb ik grote moeite mee.’

Heilige graal

Volgens Vliegenthart dreigt ervarings­deskundigheid ‘de heilige graal’ te worden in het sociaal domein. ‘Met als gevolg dat beleidsmakers het gevoel hebben dat ze niets mogen zeggen omdat ze het zelf niet hebben meegemaakt. Maar beleid maken is een vak.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 10