Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden biedt handelingsperspectief

Praktijkverhaal

Stel. Je bent beleidsmedewerker Diversiteit & Inclusie en jouw gemeente wil gehoor geven aan het tegengaan van de doorwerking van het slavernijverleden. Je weet dat dit een onderwerp is dat zorgvuldigheid vraagt. Misschien weet je niet precies waar te beginnen. Hoe betrek je het maatschappelijk middenveld op een respectvolle manier? En met welke gemeenschappen ga je in gesprek? Om betrokken beleidsmedewerkers te ondersteunen, organiseert RadarAdvies in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid het Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden.

Met veel plezier heb ik bijgedragen aan dit leernetwerk. Het onderscheidt zich van andere netwerken door de veilige en open sfeer. Daarom konden de deelnemers diepgaand met elkaar in gesprek gaan, verder dan het delen van ervaringen alleen. Voor álle perspectieven was er ruimte.

Situatie

Concrete maatregelen
In december 2022 biedt de toenmalige premier Rutte namens de Nederlandse regering zijn excuses aan voor de rol van de Nederlandse staat in het trans-Atlantische slavernijverleden. Hierbij maakt hij duidelijk ook stappen te willen zetten naar de toekomst: “We delen niet alleen een verleden, maar ook een toekomst. We zetten vandaag een komma, geen punt.” Dit resulteert in een budget van 200 miljoen voor een concreet maatregelenpakket: 100 miljoen voor maatschappelijke initiatieven en 100 miljoen voor beleidsintensiveringen waar het Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden onderdeel van is. Het doel van het Leernetwerk: samenwerking tussen gemeenten om het slavernijverleden op lokaal niveau te erkennen, herkennen en herdenken.

Ik denk dat beleidsmedewerkers met het Leernetwerk een brede basis hebben om kritisch te kijken naar beleidseffecten en het thema binnen hun team stevig te agenderen. Dat kan uiteindelijk resulteren in beleidsbeïnvloeding. Iedereen die deel uitmaakt van een gezamenlijk verleden kan daar in de toekomst van profiteren.

Onkunde en onwetendheid

Augusto de Campos Neto, senior adviseur van het ministerie van SZW en aangesloten bij de Expertise-unit Sociale Stabiliteit, staat veel in contact met gemeenten. Augusto: “Wij hoorden geluid dat gemarginaliseerde gemeenschappen ertegenaan lopen dat er gemeenten zijn die op verschillende deelgebieden onwetend handelen. Een leernetwerk waar beleidsmedewerkers kennis kunnen ophalen, kan gemeenten helpen om gemeenschappen beter te bedienen.”

Gevoeligheden

Een leernetwerk lijkt een overzichtelijk en rationeel plan. Tegelijkertijd is werken aan het slavernijverleden een onderwerp dat vraagt om zorgvuldigheid, historisch bewustzijn en aandacht voor maatschappelijke verhoudingen.
Ook binnen RadarAdvies vroeg de start van dit project om interne reflectie en positionering. Fenna Canters, adviseur, onderzoeker en projectleider van dit Leernetwerk: “Ons team is redelijk divers. Iedereen had op een eigen manier tijd nodig om zich tot het onderwerp en rol in het project te verhouden. We hebben geprobeerd om ook in het team een open gesprek te voeren. Ik denk dat het gelukt is de juiste balans te vinden.”

Binnen ons team toonden we kwetsbaarheid, gingen we het gesprek aan en keken kritisch naar structuren, mechanismen en de gekozen aanvliegroute. Die open houding, met ruimte voor eerlijkheid en het erkennen van ongemak, werkte door naar de deelnemers.

Opdracht

Kennisuitwisseling en handelingsperspectief
De doorwerking van het slavernijverleden is een complex maatschappelijk vraagstuk dat een deel van de gemeenten, zeker na het aanbieden van de excuses van de Nederlandse staat, voor lastige keuzes stelt. Beleidsmedewerkers willen recht doen aan de verwachtingen die leven bij nazaten van tot slaafgemaakten na excuses, maar weten vaak niet waar te beginnen. De zorg om het verkeerd aan te pakken, kan leiden tot terughoudendheid of stilstand, terwijl er juist nu behoefte is aan concrete stappen.

Waar lopen beleidsmedewerkers van gemeenten tegenaan?

Hierbij kun je denken aan discussies over straatnamen en bestaande monumenten, de wens voor het ontvangen van excuses of over de lokale aanpak van antizwart racisme. Ook het creëren van bestuurlijk draagvlak en het betrekken van het maatschappelijk middenveld zijn belangrijke onderdelen van dit proces. Het Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden moet een open platform zijn voor uitwisseling en kennisdeling waar gemeenten antwoorden kunnen vinden op dergelijke vragen.

In het begin van dit project zat ik avonden en weekenden aan de telefoon met kritische mensen uit de Afro-Surinaamse gemeenschap. In alle eerlijkheid heeft dat wel een wissel op mij getrokken, omdat het onderwerp mij ook persoonlijk raakt. Maar die betrokkenheid deed het project ook goed.

De opdracht van het ministerie van SZW aan RadarAdvies was:

• een Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden opzetten zodat gemeenten een jaar lang begeleid worden om invulling te kunnen geven aan ‘de komma’.
• kennisuitwisseling tussen gemeenten faciliteren en stimuleren.
• gemeenten handelingsperspectief bieden zodat zij zelfstandig invulling kunnen geven aan herstel.
• inhoudelijke begeleiding en procesbegeleiding bieden bij de opzet van het Leernetwerk.
• gemeenten werven voor deelname aan het Leernetwerk.

Aanpak

Veiligheid en kwetsbaarheid

Onderdeel van de opdracht:

• ontwikkelen van kennisproducten.
• organiseren van 8 bijeenkomsten met verschillende thema’s die aan de doorwerking van het slavernijverleden raken.
• opbouwen van een sterk netwerk van mensen die elkaar na de bijeenkomsten ook nog weten te vinden.

Herstel begint bij het erkennen van historische verantwoordelijkheid, maar eindigt pas wanneer die verantwoordelijkheid is omgezet in institutionele rechtvaardigheid. Dat vraagt om een beleidsarchitectuur waarin het maatschappelijk middenveld geen bijzaak is, maar medeontwerper.

Doelstellingen van het Leernetwerk:

• handelingsperspectief op bestuurlijke uitdagingen.
• samenhang en richting in activiteiten in plaats van losse initiatieven.
• begeleiding bij een lokale aanpak van de gevolgen van het slavernijverleden.
• kennisproducten voor specifieke thema’s om gemeenten in de praktijk te ondersteunen.

Succes van het Leernetwerk:

• een veilige en voorspelbare omgeving.
• samenwerken met een vaste groep deelnemers.
• een projectteam dat zichzelf ook kwetsbaar opstelt.
• huiswerkopdrachten en discussion papers die de kennisverschillen binnen de groep minimaliseerde.
• voldoende ruimte voor intervisie van concrete praktijkvoorbeelden van beleidsmedewerkers.

Leontine Vreeke: “Het succes van deze bijeenkomsten is zonder twijfel te danken aan de sprekers. We hadden grote namen zoals Kathleen Ferrier, Mercedes Zandwijken en Jerry Afriyie. Zij hebben veel expertise, bevlogenheid en persoonlijke ervaring met het onderwerp.”

Ook het ministerie beaamt dat zij legitimiteit hebben gegeven aan de inhoud en precies de juiste lading hebben meegegeven aan de groep.

De doorwerking van het Nederlands slavernijverleden is nog altijd zichtbaar en voelbaar. Als je nazaat bent, is het nooit ver weg. Zo leven er mensen wiens overgrootouders nog in slavernij zijn geboren en bedreigen anti-zwart racisme en racistische denkbeelden onderwijskansen en de bestaanszekerheid van velen. We hebben als samenleving de verantwoordelijkheid om het slavernijverleden niet alleen te veroordelen, maar ook te kijken hoe we de impact ervan kunnen inperken. Hierin is de rol van de overheid en beleidsmedewerkers niet te onderschatten. Het Leernetwerk draagt bij aan meer bewustwording en beter beleid. Ik hoop dat het wordt omgezet in een duurzaam project.

Resultaat

Beleidsbeïnvloeding
De aanvankelijke scepsis binnen sommige gemeenschappen over het Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden is in de loop van het traject afgenomen. Leontine Vreeke: “Zelfs de meest kritische personen gaven aan dat onze bijeenkomsten heel waardevol waren geweest.”

Ook Yosha van Droffelaar, beleidsmedewerker van het ministerie van SZW is tevreden over wat het Leernetwerk Doorwerking Slavernijverleden heeft opgeleverd.

Enkele opbrengsten bij deelnemende gemeenten:

• het bewustzijn dat iets doen beter is dan niets doen. De angst om het verkeerde te doen, kan verlammend werken. Maar er is ‘iets’ te doen en dat moet altijd in samenspraak met de betrokken gemeenschappen worden vormgegeven.
• het bewustzijn dat het herstel van het slavernijverleden alle levens- en beleidsdomeinen raakt en zich niet beperkt tot diversiteit en inclusie.
• het bewustzijn van de machtsstructuren van verhalen. Vertellen we wel het volledige verhaal?
• het bewustzijn dat mét en niet óver gemeenschappen gesproken moet worden. Ook als dat ongemakkelijke gesprekken oplevert.
• handelingsperspectief voor gemeentelijke beleidsmedewerkers door toegang tot meer kennis, zoals ontwikkelde kennisproducten en het Zwart Manifest.
• intensieve netwerken tussen gemeenten om samen op te blijven trekken in de opvolging: het werken aan erkenning en herstel van het slavernijverleden en een effectieve lokale aanpak van (anti-zwart) racisme.