'We moeten de overgang naar pensioen beter faciliteren'

'De aanpak van veroudering blijft hangen in goede bedoelingen’, stelt RVS-voorzitter Jet Bussemaker, ‘omdat het zo’n taai en ongrijpbaar onderwerp is.’ En dat is niet terecht. Ze pleit voor positief denken over vergrijzing: 'Hoe blij we eigenlijk mogen zijn dat we met z’n allen ouder worden.' 

Veerkracht

Ze ogen ronduit onrustbarend, de cijfers over onze voortschrijdende vergrijzing. Op dit moment staan tegenover elke 65-plusser in Nederland drie jongere collega-burgers van tussen de 18 en 65. Straks, in 2040, zijn dat er nog maar twee. Wat betekent dat voor de veerkracht van onze toekomstige samenleving? Hoe vermijden we dat de overvloed aan ouderen een veel te zware wissel op financiën, personeel en zorg gaat trekken op het deel van de maatschappij jonger dan 65?

Taai

Talloze rapporten werden al over die vraag volgeschreven, concludeerde voorzitter Jet Bussemaker van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) toen ze nog maar eens een nieuw onderzoek erover in de steigers zette. Steeds was de conclusie dat we de problematiek van vergrijzing niet langer voor ons uit konden schuiven. Dat de kwestie (jaja) integraal moest worden aangepakt en wel meteen. Maar gedaan werd er vrijwel niks. ‘De aanpak van veroudering blijft hangen in goede bedoelingen’, zegt Bussemaker, ‘omdat het zo’n taai en ongrijpbaar onderwerp is.’

Oudjes

Hoe kan dat toch, gezien die nijpende maatschappelijke urgentie? Bussemaker begint over haar vader toen die tachtig werd. Ouderdomsproblemen? Die waren iets voor oudjes, daar hoorde haar vader naar eigen zeggen nog lang niet bij. Haar vaders woorden staan volgens Bussemaker voor een ‘algemeen fenomeen’, namelijk: ‘De problemen van vergrijzing horen bij anderen, niet bij onszelf. Dat maakt het moeilijk om er op een realistische manier naar te kijken.’

Positieve manier

Het rimpeleffect is de subtiele titel van een behoorlijk grensverleggend, begin september verschenen RVS-advies. Via een ‘samenlevingsbrede en samenlevingsgerichte benadering van veroudering’ (zoals de ondertitel luidt) kan er volgens Bussemaker namelijk ook ‘op een positieve manier’ over veroudering worden nagedacht, ‘waarbij je tegelijkertijd een aantal lastige kwesties niet uit de weg gaat’. Hoe? Daarover gaan we het in een Amsterdams café een klein uur hebben.

Praatje

Allereerst dat probleem van vergrijzing wat nader geduid. Veroudering speelt volgens Bussemaker eigenlijk overal in Nederland, maar niet in gelijke mate. ‘In plattelandsregio’s waar de jongeren wegtrekken, die het toch al lastig hebben qua economische activiteit, daar speelt het ’t meest. Maar ook hier, in een stad als Amsterdam, heb je onder ouderen een enorme verborgen eenzaamheid. Daar zie je dat mensen regelmatig naar de huisarts gaan terwijl ze fysiek niks mankeren. Ze willen een praatje, slechts.’

Softe targets

Die eenzaamheid is mede een gevolg van integraal beleid dat niet werkt. Van een overheid die wil dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig thuis blijven wonen, maar tegelijk de afgelopen jaren drastisch sneed in tal van lokale voorzieningen (de bus, de bibliotheek, het buurthuis) die het leven voor ouderen makkelijker maken. Of van een overheid die denkt: met de 290.000 geplande seniorenwoningen lossen we het probleem in hoofdzaak wel op. Nee, zegt Bussemaker, met die 290.000 nieuwe woningen begínt het probleem pas. ‘Ik merk dat het fysieke domein bij veel overheden nog voorop staat. Omdat dat over enorme geldbedragen gaat en over de lange termijn. Maar hoe verbind je die harde wereld van aantallen woningen en bakstenen met de softe targets van sociale cohesie? Daar gaat het me om.’

Nieuwe spelregels

Als voormalig minister en doorgewinterd politica ziet ze daarnaast dat veel Haags beleid nogal top-down wordt vormgegeven. ‘Via een soort trickle-down-effect reken je er dan maar op dat de nieuwe spelregels tot op de kleinste locaties gaan doen wat beleidsmakers ermee beoogden. Maar zo werkt het dus niet. Probeer veel meer van onderop voor elkaar te krijgen, via een soort lerende beleidspraktijk. En waar belemmeringen zitten, daar pas je het beleid op aan.’

Herbouw

Een voorbeeld. Bij die bouwopgave voor senioren zou, wat Bussemaker betreft, veel meer naar herbouw moeten worden gekeken. ‘Transformatie van grote woningen, kantoren, kerken. Neem regels weg als de kostendelersnorm, die het voor mensen moeilijker maakt om voor elkaar iets te doen en samen te leven. Al twintig jaar zijn we bezig om meer ruimte voor mantelzorgwoningen te creëren.’ Samenvattend: ‘Als overheid verstikken we met alle regelgeving initiatieven van burgers die hun eigen oplossingen aandragen.’

Grote verschillen

Een van de kernboodschappen die de RVS met het nieuwe advies wil meegeven is dat we veroudering op een positieve manier moeten gaan benaderen. Bussemaker grijpt terug naar een eerder door de raad uitgebracht essay onder de veelzeggende titel Het geschenk van de eeuw. Want de pensioenleeftijd schuift weliswaar steeds ietsje verder op, maar de gemiddelde leeftijd waarop mensen nog gezond zijn stijgt beduidend sneller. Bussemaker: ‘Dat was onze eerste stap naar het positieve denken: hoe blij we eigenlijk mogen zijn dat we met z’n allen ouder worden. Al erken ik daarbij ook meteen dat er grote verschillen in gezondheid zijn.’

Kruisje

Maar al die wél gezonde senioren, die hebben doorgaans ook na hun pensionering zin om wat te doen, om nuttig te blijven. ‘En dat regelen we in Nederland dus helemaal niet goed’, vervolgt Bussemaker. ‘Als je met pensioen gaat, moet je tekenen bij het kruisje. Dan mag je een aantal dingen voortaan niet meer. Je verliest aanspraken. Maar stel dat je nog wél van alles wil? Ik zou niet weten waar je dan als kersverse pensionado naartoe moet. We moeten die overgang veel beter leren faciliteren.’

Zwitserlevengevoel

Het begint er volgens Bussemaker mee dat we over dit onderwerp het gesprek met elkaar aangaan. Ze ziet daar een rol in weggelegd voor werkgevers. Maar ook voor gemeenten die het vrijwilligerswerk kunnen coördineren. ‘Ga eens een kop koffie drinken met alle nieuwe pensioengerechtigden. Kijk, een deel van hen zal waarschijnlijk eerst even helemaal niks willen. Of met de camper het Zwitserlevengevoel gaan najagen. Maar na een jaar hebben heel veel mensen dat toch wel gezien. Wat dan? Dat vraagt maatwerk. Je kunt allemaal individueel een schildercursus volgen, maar er zijn ook manieren te verzinnen dat anderen daar ook aan mee kunnen doen. Zodat het bijdraagt aan de sociale cohesie in een dorp of in een wijk.’

Michi noeki 

Het begint er volgens Bussemaker allemaal mee dat je als gemeente in kaart brengt waar je met elkaar in de zorg voor ouderen naartoe wilt. ‘En kijk hoe allerlei partijen kleine deelproblemen voor je kunnen lossen.’ Ze stipt de zitplekken aan die Amsterdam rond veel bruggen heeft gecreëerd, geïnspireerd op de Japanse michi noeki, rustplaatsen langs de openbaar weg. ‘Dat is een mooie manier om de stad levendig te houden. Helemaal als daar ook wat stoeltjes en tafeltjes bij kunnen staan, zodat ouderen die willen rusten daar even kunnen aanschuiven. Het belang van dit soort initiatieven hebben wij ook met de Rijksbouwmeester benadrukt in het advies Ruimte maken voor ontmoeting’.

Goed begaanbaar

Van Zweedse en Deense steden leerde ze dat als je straten goed begaanbaar maakt voor ouderen, ze eigenlijk fijn zijn voor iedereen. ‘Dus ook voor mensen in een rolstoel of ouders met een kinderwagen. En ook voor vrouwen die zich onveilig voelen op straat.’ Dan gaat het er dus om dat je als gemeente moet nadenken over hoe je de fysieke en de sociale architectuur combineert. ‘Dat betekent dat je het fysieke deel meer flexibel moet maken. Architectuur gaat ook over leegte creëren die mensen vervolgens zelf kunnen invullen.’

Hele samenleving

Samenvattend, zegt Bussemaker: ‘Die verouderende samenleving is helemaal geen probleem van ouderen. En ook geen probleem van zorg. Het raakt de hele samenleving: economie, onderwijs, veiligheid. Er is geen simpele oplossing. Het gaat erom dat je als gemeente ruimte creëert met beleid van onderop, vanuit de burger en vanuit maatschappelijke initiatieven. Dat kunnen dus ook lokale ondernemers zijn of de sportvereniging.’

Goud

Is ze daarover na alle eerdere in de la verdwenen rapporten nog een beetje optimistisch? Zeker, zegt Bussemaker stellig. ‘Als je kijkt hoeveel maatschappelijk initiatief er is en hoeveel zorgcoöperaties er zijn – we hebben in Nederland goud in handen. En misschien is dit wel het bepalende moment om ermee aan de slag te gaan.’

Lees het hele interview deze week in de special over vergrijzing van Binnenlands Bestuur (inlog)