Rapportcijfer voor stikstofbeleid Van der Wal (en Schouten)

De nieuwste stikstofcijfers van het RIVM zijn te lezen als een rapportcijfer van de periode dat Christianne van der Wal de stikstofminister was. De huidige voorzitter van branchevereniging BOVAG zat van 2022 tot en met 2024 in het vierde kabinet-Rutte en had als opdracht de reductiedoelen te halen die haar voorganger Carola Schouten in 2020 wettelijk had vast laten leggen.

Op basis van de meest recente emissiecijfers van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) laat het RIVM in een nieuw rapport zien wat de waarschijnlijke opbrengst is van al het stikstofbeleid dat op z’n laatst op 1 mei 2024 vorig jaar op papier stond of gepland was. Dat is een paar maand voor het kabinet-Schoof aantrad, en Van der Wal aftrad. Haar opvolger Femke Wiersma had nog niks gedaan.

De conclusie

Conclusie van het RIVM nu: in 2025 bevindt zich in Nederland waarschijnlijk 30 procent van de Natura 2000-gebieden onder de Kritische Depositiewaarde. In 2030 zal dat maximaal 34 procent zijn, en in 2035 tussen de 33 en 39 procent. Dat is respectievelijk 10 procentpunt, 16 procentpunt en 35-41 procentpunt minder dan Carola Schouten als wettelijke doelen had vastgelegd. Kortom, Rutte-IV is niet in de buurt gekomen van wat Rutte-III wilde.

Haalt Nederland het doel van 2030 niet, dan wacht het rijk een dwangsom, bepaalde de Haagse rechtbank dit jaar.

Goed op weg

Aanvankelijk leek kabinet Rutte-IV goed op weg. Toen het RIVM in 2022 zijn jaarlijkse stikstofcijfers publiceerde leken de doelen van Schouten nog binnen handbereik te liggen. Op basis van al het beleid dat er op 1 mei 2020 lag, toonden de cijfers in oktober 2022 dat er voor het doel van 2025 nog maar één procentpunt nodig was en dat ook het stikstofreductiedoel voor 2030 al in zicht kwam.

Datzelfde jaar echter verscheen er een internationaal onderzoek, dat eens in de tien jaar de Kritische Depositiewaarden voor de Europees beschermde natuurgebieden opnieuw tegen het licht houdt. Duidelijk werd dat de KDW’s voor de meeste habitattypes naar beneden zouden worden gesteld, omdat de natuurgebieden op de langere termijn toch nog gevoeliger voor stikstofverbindingen zijn. Pas een jaar later, in 2023, werden deze Europese resultaten vertaald naar het nationale niveau van Nederland en moest ook het RIVM zijn cijfers herzien, en concluderen dat in één klap de stikstofdoelen van de Nederlandse regering volkomen buiten bereik waren gekomen.

Er niet van hersteld

De Nederlandse overheid is hier sindsdien niet van hersteld. Bovendien kwam er een tweede klap: de uitspraak van de Raad van State eind 2024 dat het veel gebruikte ‘intern salderen’ niet meer zonder natuurvergunning mag. Het was juist een spoedwet van toenmalig landbouwminister Carola Schouten in 2019, net na het uitbreken van de stikstofcrisis dat jaar, die de eis van een natuurvergunning had geschrapt. Aanvankelijk had de Raad van State, in 2021, bevestigd dat dit in orde was. Maar een uitspraak van het Hof van Justitie in Luxemburg doorkruiste dit, waardoor de Raad van State eind 2024 een ander standpunt moest innemen.

Een derde punt was dat toenmalig landbouwminister Schouten in haar stikstofwet van 2020 zich richtte op reductiedoelen ten aanzien van depositie in plaats van emissie. Dit terwijl de commissie-Remkes het steeds over het reduceren van emissies had gehad. Eén reden hiervoor was, volgens de uitleg van de minister, dat dit de directe relatie tussen stikstof en natuurbehoud verduidelijkt. Bij sturing op emissies kon die relatie met de natuurgebieden verdwijnen.

De ommezwaai

Toch was deze aanpak in tegenspraak met het emissiebeleid dat door deskundigen werd geadviseerd, en had als gevolg dat minister Van der Wal aan het eind van haar bestuursperiode tot de conclusie kwam dat een emissiebeleid toch beter is (‘Volgens mij delen we de wens om meer emissiegericht beleid te voeren. Dat geeft namelijk bij ondernemers meer grip en duidelijkheid’, zei ze in april 2024 in de Tweede Kamer). Demissionair landbouwminister Femke Wiersma is al een jaar bezig die ommezwaai te maken. Volgend jaar moeten de emissieplafonds voor individuele bedrijven bekend zijn. Vanaf 2035 krijgen boeren sancties opgelegd als ze die overschrijden.

Ondanks alles dalen de stikstofemissies alweer jaren, zowel de stikstofoxiden uit vooral het verkeer en de industrie, als de ammoniak uit met name de landbouw. Sinds 2005 is de hoeveelheid stikstof bóven de ecologische grenzen van de beschermde natuurgebieden ‘met meer dan de helft afgenomen’, schrijft het RIVM. Tot 2030 neemt de uitstoot met gemiddeld 30 mol per hectare per jaar af, en daarna met gemiddeld 15 mol per hectare per jaar. In 2030 zit de gemiddelde stikstofdepositie dan op 1100 tot 1220 mol. De gemiddelde overschrijding van de Kritische Depositiewaarde van een natuurtype was in 2023 450 mol per hectare per jaar.

Zwakgebufferde vennen

Een natuurtype wordt als stikstofgevoelig gezien als het niet meer aan kan dan ruim 2400 mol per hectare per jaar. Vergeleken daarmee lijkt de huidige gemiddelde stikstofdepositie (ruim 1300 mol) laag. Maar in Nederland bevinden zich zeer gevoelige habitats. In de Veluwe, het grootste natuurgebied van Nederland, zijn bijvoorbeeld ‘zwakgebufferde vennen’, wat betekent dat dit vennen zijn die weinig buffer hebben tegen verzuring. Volgens de nieuwste KDW’s (pagina 32 en verder) kunnen deze habitats geen langdurige stikstofdeposities aan die hoger zijn dan 500 mol per hectare per jaar.

De jaren negentig

De gemiddelde stikstofdepositie op beschermde natuurgebieden lag in 2023 nog rond de 1365 mol per hectare per jaar. Dat is voor deze vennen dus ruim 800 mol te veel. Tussen 2005 en 2023 is de gemiddelde depositie verminderd met zo’n 510 mol. Vooral in de jaren negentig was een grote afname zichtbaar: nog in 1990 zat de gemiddelde depositie op 2700 mol per hectare per jaar.

Zwaveldepositie

Vergeleken met de jaren negentig gaat het overigens niet slecht met de vennen, staat in de natuurdoelanalyse van de Veluwe, die in 2023 door het adviesbureau Arcadis is opgesteld: ‘Tot in de jaren negentig was de staat van instandhouding zeer ongunstig’, staat daarin. ‘Door het terugdringen van de zwaveldepositie uit de industrie en het verkeer is een begin gemaakt met het herstel van de vennen en natte heidesystemen.’ Maar: ‘Voor een duurzaam effect is een verdere afname van de depositie van stikstof een harde voorwaarde.’