De personeelsbehoefte van de overheid blijft maar stijgen. Tegelijk neemt het beschikbare aanbod van personeel gestaag af. Hoe raken het rijk en de decentrale overheden uit die spagaat? Twee experts komen met oplossingen. De gemeente West-Betuwe heeft ook een paar tips.
'Groei in fte's zit wel erg in de hogere schalen'
Wat zijn oplossingen voor het personeelsprobleem bij de overheid? Inzetten op strategisch HR-beleid of er ‘met de kettingzaag doorheen’?
Prestaties verbeteren niet
Wat zijn mogelijke oplossingsrichtingen voor het personeelsprobleem bij de overheid? Is het beter in te zetten op strategisch HR-beleid of moeten we ‘er met de kettingzaag doorheen’? En is er inderdaad wel sprake van een probleem? Voor Jaring Hiemstra, bestuurskundige en oprichter van organisatieadviesbureau voor de publieke sector Hiemstra & De Vries, is dat geen vraag. Vorig jaar wees hij er in Binnenlands Bestuur al op dat de prestaties van de overheid niet verbeteren, ondanks steeds meer personele inzet. ‘Uit onderzoeken van IPSE Studies blijkt dat de productiviteit niet toeneemt, de externe inhuur stijgt en er relatief veel ziekteverzuim is door een als hoog ervaren werkdruk. Er lijkt sprake van innovatietheater: er zijn hoopvolle verbeterinitiatieven maar van diepgaande verbetering is nog geen sprake.’
Leiders laat met agenderen
Hiemstra wijt de tekorten aan een te sterk groeiende overheid, weinig succesvolle innovatie en productiviteitsgroei en aan gebrek aan moed om te kiezen. Daar had zeker eerder en beter op kunnen worden ingespeeld, zegt Hiemstra. ‘Maar zoals bij andere thema’s, zoals stikstof en woningbouw, zijn leiders te laat met het agenderen en actie ondernemen op strategische vraagstukken. Het is van iedereen en daarmee van niemand.’ De Nederlandse overheid was zeer consequent in pragmatische oplossingen bedenken met een gebrek aan waarden en langetermijninzicht. ‘Nog meer werven, een recruiter inhuren, of mensen wegkapen bij andere overheden. Desnoods de boete overnemen die een werknemer moet betalen aan de oude werkgever vanwege de opleiding. Dat is leuk voor je eigen organisatie maar slecht voor het openbaar bestuur.’
Groei in hogere schalen
Ook Zeger van der Wal, hoogleraar bestuurskunde en expert in publiek leiderschap, spreekt van een probleem. Hij is geschrokken van de personeelscijfers in de Staat van de Uitvoering 2025 en ziet een ‘explosie’ van ambtenaren bij het rijk, een beetje bij de uitvoering, maar vooral bij beleid en ‘P-kolom’ in brede zin: bedrijfsvoering, HR, verantwoording en activiteiten als beantwoording van Kamervragen en voldoen aan Woo-verzoeken. ‘Ontegenzeggelijk zijn er taken bijgekomen en onderdelen van het werk complexer geworden. Maar de groei in fte’s zit wel erg in de hogere schalen, in de strategische en beleidssfeer, terwijl niet blijkt dat de productiviteit of effectiviteit de afgelopen jaren zijn toegenomen. Integendeel, zelfs.’
West-Betuwe werkt met ‘flexibele kern’
De gemeente West-Betuwe (53.000 inwoners, 26 dorps- en stadskernen) is ontstaan in 2019 uit een fusie tussen Geldermalsen, Neerijnen en Lingewaal en heeft naar eigen zeggen de afgelopen jaren forse stappen gezet in organisatieontwikkeling en het binden van personeel. Gemeentesecretaris/algemeen directeur Philip Bosman en wethouder bedrijfsvoering en dienstverlening Piet Jan den Dikken (CU) vertellen over de uitwerking van de organisatievisie die in 2019 is opgesteld. Bosman wijst erop dat veel mensen toen opstapten vanwege de fusie. ‘We hebben vijf jaar lang op verschillende locaties gezeten vanwege de verbouwing van het gemeentehuis. De nieuwbouw is nu een reden om hier te willen werken.’
Den Dikken noemt de toename van de instroomcijfers: van 40 in 2019 naar 77 in 2024. ‘Nu daalt het weer. Ambtenaren gaan sneller naar een volgende baan. We hadden ook te veel externe inhuur, boven de 35 procent, nu is dat net boven de 20 procent.’ Sinds de herindeling zijn 200 nieuwe mensen aangenomen. Maar er is ook een zogenoemde ‘flexibele kern’ van 35 mensen, 10 procent van de totale formatie van 350, die in vaste dienst zijn maar via het interne detacheringsbureau worden ingezet op programma’s en projecten. Deze kern financiert zichzelf door interne verrekening van projectbudgetten die anders aan externe inhuur zou worden besteed. ‘Als je een opdracht doet, gaat dat geld niet naar een externe, maar wordt het salaris van een collega betaald’, legt Bosman uit. ‘Volgens de accountant mag dat.’
Er wordt te weinig met incidenteel geld gedaan door gemeenten, vindt hij. ‘Zet het in op personeel. Het is voor hen aantrekkelijk niet steeds op dezelfde vakgebieden te worden ingezet.’ Den Dikken vult aan dat de gemeente mensen een vaste baan biedt, maar geen vast werk. ‘Je houdt kennis vast en je trekt ondernemende mensen. Het is heel aantrekkelijk voor hen en ook voor jonge mensen. Daarna kunnen ze overstappen naar een grotere gemeente: opleidingsplek West-Betuwe.’
Waar zit de sturing op?
Van der Wal vraagt zich af of de juiste mensen wel op de juiste plekken zitten én ze de juiste dingen doen. ‘Er zitten veel theoretisch opgeleiden in kerndepartementen om kenniswerk te verrichten, maar externe inhuur neemt alleen maar toe: wat doen die allemaal en voor wie? Waar zit de sturing op?’ Een deel beantwoordt vast Kamervragen en reageert en anticipeert op de pers, weet hij. ‘Maar de pers zit niet in het primaire proces. Natuurlijk oefenen media druk uit op Haagse politici. Maar als bestuur kun je je daar meer tegen in het geweer komen. Dat geldt zeker voor het voldoen aan elk verzoek van een Kamerlid.’ Van der Wal weet dat bij ict veel mensen voor systeemonderhoud, digitalisering, dienstverlening en AI-pilots nodig zijn. ‘Er is daar veel inhuur voor hoge tarieven. Dat kan ik nog begrijpen, maar was het zo noodzakelijk om het aantal beleidsambtenaren zo te laten groeien? Hoe kan het zo ontploft zijn?’
Aantal fte bijna verdubbeld
Deels gebeurde dat tijdens corona, toen VWS snel zeer veel mensen aantrok. ‘Maar dat is nu voorbij.’ Bij LNVV was veel expertise en visie nodig op stikstof en de toekomst van de Nederlandse landbouw. ‘Terechte vraag is of er nog voldoende mensen met kunde zaten. Daarvoor was er wellicht te flink afgeslankt. Maar nu is het aantal fte bijna verdubbeld. Daar zit een groot deel van de groei. Bij de uitvoering valt het relatief mee, terwijl het vertrouwen in de overheid juist sterk correleert met het al dan niet leveren van effectieve en responsieve diensten.’
Prioriteren, hervormen en innoveren
Maar hoe kan de overheid nu dan het beste omgaan met het personeelsprobleem?
Het gaat om prioriteren, hervormen en innoveren met oog en respect van wat er nu is, aldus Hiemstra. ‘Dit probleem is in jaren opgebouwd en hoef je niet in één jaar op te lossen’, stelt hij. ‘Doe het stap voor stap. Maar de volgende denkwijze moet onderdeel worden van elke strategische uitvoeringsagenda: hoe kan ik dit doen met minder beslag van arbeid?’
Lees het hele artikel over het personeelsprobleem in BB17 van deze week.
Reacties: 1
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.
Inzetten op:
-dereguleren
-ontbureaucratiseren
-innoveren
-van reactief HR-beleid naar actief HR-beleid.