Opvang nieuwkomers leidt (nog) niet tot onbeheersbare spanningen in gemeenten

De meeste gemeenten ervaren weinig onbeheersbare spanningen rondom opvanglocaties voor nieuwkomers. Wanneer die spanningen er wel zijn, gaat het vooral om verbale spanningen tussen inwoners en de gemeente. De ondervraagde gemeenteambtenaren ervaren vooral knelpunten bij het creëren van draagvlak en het vinden van geschikte locaties. Ze verzoeken de Rijksoverheid om met helder beleid te komen, waarin de lange termijnvisie centraal staat. Dit blijkt uit onderzoek dat Ipsos I&O uitvoerde in opdracht van de Expertise-unit Sociale Stabiliteit.

De asielopvang in Nederland staat onder druk. Op 1 februari 2024 trad de Spreidingswet in werking die deze druk zou moeten verlichten. Medio mei 2024 werd uit het Hoofdlijnenakkoord van het kabinet Schoof duidelijk dat na het aantreden van een nieuw kabinet deze Spreidingswet (mogelijk) weer zal komen te vervallen. Daarmee blijft de druk op gemeenten om asielzoekers op te nemen naar verwachting bestaan.

De discussie rond de opvang van asielzoekers en de invoering (en mogelijke intrekking) van de Spreidingswet heeft in sommige gemeenten spanningen met zich meegebracht. De Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) houdt zich bezig met maatschappelijke spanningen, polarisatie en de preventie van radicalisering en ondermijning. De ESS heeft Ipsos I&O vorig jaar gevraagd om onderzoek te doen om meer inzicht te verkrijgen in de spanningen waar gemeenten mee te maken krijgen bij het opvangen en huisvesten van nieuwkomers*. Voor dit onderzoek is een korte vragenlijst uitgezet onder alle gemeenten in Nederland, 132 gemeenten deden mee. Aanvullend zijn met 11 gemeenten verdiepende gesprekken gevoerd.

Spanningen vooral bij nieuwe opvanglocatie

De meeste gemeenten ervaren weinig onbeheersbare spanningen rondom bestaande opvanglocaties voor nieuwkomers. De spanningen concentreren zich met name rond het moment dat er een nieuwe opvanglocatie komt. De gesproken ambtenaren geven aan dat spanningen die ontstaan relatief snel opgelost kunnen worden, bijvoorbeeld door met inwoners in gesprek te gaan. Gemeenteambtenaren merken op dat ze wel eens te maken hebben met inwoners die bezorgd zijn over de opvang van nieuwkomers, en/of met incidenten tussen nieuwkomers en/of met ‘reguliere’ inwoners** die overlast ervaren van nieuwkomers. Volgens hen is dit echter meer uitzondering dan regel.

Uit de gesprekken kwamen verschillende contextuele factoren naar voren die beïnvloeden of een gemeente te maken heeft met spanningen. Volgens ambtenaren zorgen onder andere een relatief rechts gemeentebestuur, negatieve berichtgeving in (lokale) media en de huidige woningtekorten voor meer spanningen tussen inwoners en/of tussen inwoners en gemeente.

Vooral verbale spanningen tussen inwoners en gemeente

Wanneer sprake is van spanningen, spelen deze zich met name af tussen ‘reguliere’ inwoners en de gemeente. Het gaat daarbij vooral om verbale spanningen, bijvoorbeeld een harde of negatieve toon in gesprekken en/of op social media, wij-zij denken of verschillen in standpunten. Deze spanningen komen vooral voor bij de realisatie van een nieuwe opvanglocatie in de gemeente, bijvoorbeeld tijdens bewonersbijeenkomsten. ‘Fysieke’ spanningen, zoals bedreigingen, vandalisme of geweld, komen minder vaak voor. Wanneer de opvanglocatie in gebruik is, ontstaan soms ook spanningen tussen inwoners en nieuwkomers. Die komen vaak voort uit ervaren overlast of wederzijds onbegrip. Over het algemeen nemen deze spanningen na een periode van gewenning weer af. Er zijn weinig spanningen tussen ‘reguliere’ inwoners onderling geconstateerd.

De meeste bevraagde en gesproken gemeenteambtenaren verwachten dat spanningen verder zullen toenemen in de toekomst. Met name vanwege het onduidelijke beleid over de opvang van nieuwkomers vanuit het Rijk en de daarmee samenhangende financiële consequenties. Het invoeren en daarna weer voorgenomen intrekken van de Spreidingswet wordt meermaals benoemd. Daarnaast is ook de aanhoudende woningcrisis een factor die het draagvlak voor de opvang van nieuwkomers bemoeilijkt.

Weinig beleid voor omgang spanningen, gemeenten reageren veelal ad hoc

Uit de gesprekken met gemeenteambtenaren blijkt dat gemeenten op verschillende manieren omgaan met de spanningen rondom de opvang van nieuwkomers. Volgens hen reageren gemeenten vaak ad hoc op spanningen, zonder concrete strategie of beleid.

Heldere communicatie en het scheppen van duidelijke verwachtingen naar inwoners zien de gesproken gemeenteambtenaren als een ‘best practice’. Daarnaast zijn volgens hen de ligging van de opvanglocatie en de aanwezige voorzieningen van belang om spanningen te voorkomen. Een locatie buiten het centrum en kwalitatief goede opvang met voldoende ruimte, privacy en begeleiding zijn essentieel. Een prettige samenwerking met buurgemeenten noemen zij ook als een succesfactor in de aanpak van, en het voorkomen van spanningen.

Behoefte aan helder beleid vanuit het Rijk

De gemeenten verschillen in de mate waarin ze knelpunten ervaren en behoefte hebben aan ondersteuning. De ondervraagde en gesproken gemeenteambtenaren ervaren vooral knelpunten op het gebied van draagvlak, de landelijke politiek, (beperkte) financiële middelen, ruimtelijke tekorten en de beperkte handelingsperspectieven voor individuele gevallen die voor structurele overlast op opvanglocaties zorgen.

Het bleek voor sommige gemeenten ingewikkeld concrete ondersteuningsbehoeften te noemen, omdat ze niet op de hoogte zijn van wat er momenteel al beschikbaar is. De grootste behoefte die er leeft is helder beleid rondom opvang van nieuwkomers vanuit de Rijksoverheid, waarin bovendien aandacht is voor de lange termijn. Het ontbreken van een eenduidig, landelijk perspectief bemoeilijkt het maken van structurele plannen en zorgt voor onvoldoende draagvlak. Daarnaast is er behoefte aan extra (psychische) zorg, met name voor Oekraïense ontheemden.

Sommige gemeenteambtenaren vragen om een blauwdruk met ‘best practices’ vanuit andere gemeenten, zodat ze niet steeds het wiel opnieuw hoeven uit te vinden over het voorkomen en omgaan met spanningen rondom opvang. Zij zien daarin een rol voor de Rijksoverheid.

Veel gemeenteambtenaren geven in de gesprekken aan dat ze de meeste knelpunten zelf oplossen, met steun van omliggende gemeenten via regionale en provinciale overleggen. De gesproken gemeenteambtenaren zijn niet bekend met het ondersteuningsaanbod vanuit het Rijk, zoals de Expertise-unit Sociale Stabiliteit en het Ondersteuningsnetwerk Maatschappelijke Onrust (OMO). Zij adviseren dan ook om dit meer onder de aandacht te brengen.

Onderzoeksverantwoording

Het doel van dit onderzoek was om inzicht te krijgen in de spanningen waar gemeenten mee te maken krijgen bij het opvangen van asielzoekers, Oekraïense ontheemden en statushouders. Hiervoor zijn twee verschillende onderzoeksmethoden ingezet: een kwantitatieve enquête (‘quick scan’) en kwalitatieve interviews. Met de quick scan is feitelijke informatie over opvang in gemeenten verzameld en een eerste inzicht verkregen in de mate waarin zij te maken krijgen met spanningen daarover. In totaal namen 132 van de 342 gemeenten deel aan de enquête. Vervolgens zijn elf verschillende gemeenten uitgenodigd voor verdiepende gesprekken, deels individueel en deels in groepsverband. Bij de selectie van deze gemeenten is rekening gehouden met spreiding naar gemeentegrootte, type opvang en mate van spanningen. De uitkomsten van de quick scan en de inzichten vanuit de gesprekken met gemeenteambtenaren zijn geïntegreerd in één rapport.

*Met nieuwkomers worden hier bedoeld: asielzoekers, Oekraïensee ontheemden en statushouders. **Met ‘reguliere’ inwoners worden in dit rapport de inwoners van een gemeente bedoeld, niet zijnde nieuwkomers.