Essay: Knel tussen feit en politieke fictie

Tussen 2010 en 2013 werden medewerkers op ministeries en in provinciehuizen geconfronteerd met wisselende politieke constellaties. Een aantal van hen kwam daardoor in de problemen. Marten van der Gaag, oud-ambtenaar, toont aan dat hun verhalen sterk overeenkomen met de reflex om medewerkers met onwelgevallige informatie slecht te beoordelen in recentere voorvallen.

Onvrede

Onder Balkenende I werd de directeur generaal Volksgezondheid ontslagen na een conflict met LPF-minister Eduard Bomhoff. Tijdens Rutte I en IV namen ambtenaren ontslag bij de ministeries Verkeer en Waterstaat en Buitenlandse Zaken, uit onvrede met het beleid of de bejegening door bewindslieden. Ambtenaren raakten in de knel. Het kabinet-Schoof voegde een nieuw hoofdstuk toe aan de reeks extreme politieke wendingen sinds 2002. Volgens de Koning kunnen ambtenaren ontslag nemen als het beleid ze niet zint.

Niet uniek

Dit is pijnlijk voor ambtenaren die kiezen voor de moeilijke weg: bestuurders adviseren op basis van feiten en expertise en waar nodig tegenspraak bieden. Zo kunnen zij goed geïnformeerd besluiten nemen, ook als de feiten willen negeren. En Binnenlands Bestuur constateerde recent dat de meeste ambtenaren zich afwachtend opstellen ten opzichte van het kabinet-Schoof en de invloed die dit mogelijk heeft op het beleid en hun eigen functioneren. Dat blijven niet makkelijk is, blijkt uit de ervaringen van oud-collega’s onder Rutte I. Zij schetsen een beeld van de impact van wisselende politieke constellaties op hun functioneren. Het geeft een inkijk in processen die helaas niet uniek zijn.

Lelijke windmolens

Net als asielbeleid in 2024 was windenergie op land een bepalend thema bij de Kamer- en Statenverkiezingen in 2010 en 2011. Nog voor het uittreden van de PvdA weigerde Economische Zaken (EZ) klimaat- en energieacties uit te voeren uit de energieakkoorden van gemeenten en provincies met Balkenende IV. En net als in 2024 profiteerde de PVV van de VVD-verkiezingsretoriek over ‘lelijke windmolens die draaien op subsidie’. Onder de nieuwe coalities kregen sommige adviserende ambtenaren conflicten over de inhoud die een zware wissel trokken op hun functioneren.

Mes

Waar veel provincies verder gingen met windenergie, trok Noord-Holland aan de rem. Provinciale Staten hadden net ingestemd met 1.100 Megawatt (MW) wind op land in 2020. Ambtenaren twijfelden aan de haalbaarheid, maar het uittredend college van Gedeputeerde Staten (GS) wilde het primaat over ruimtelijke processen behouden. Dit had demissionair minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) Tineke Huizinga toegezegd als de gezamenlijke provincies ruimte maakten voor 6.000 MW. De nieuwe coalitie zette het mes in deze plannen. Ervaren ambtenaren die thuis waren in het windenergiedossier meldden dat een verlaging naar 430 MW moeilijk te realiseren was. Lopende initiatieven (Noordzeekanaal, Haarlemmermeer), bestuurlijke afspraken (Wieringermeer) en de ambities van Amsterdam telden op tot hogere getallen. Een lagere doelstelling vergde een ingrijpende beleidswijziging van groeiambitie naar bovengrens.

Win-win

Enkele onderhandelaars betichtten de ambtenaren van vooringenomen en politiek gedreven advisering. Hun integriteit werd besproken in GS en ze werden stevig gekapitteld. Het management had het advies goedgekeurd maar bleef buiten schot. De ambtelijke leiding bleef de medewerkers steunen. GS vroeg extern inhoudelijk advies aan de huisadvocaat. Die bevestigde dat het ambtelijk advies klopte. Commissaris van de Koningin Johan Remkes bevestigde hun integriteit per brief aan de betrokken ambtenaren. Dit versterkte hun positie. Zij werden opgenomen in het wekelijkse bestuurlijk stafoverleg over het windenergiebeleid. Zij droegen sterk bij aan een uitvoering die beter recht deed aan belanghebbenden in de provincie en aan de politieke agenda: win-win.

Eigen houtje

Bij de top van EZ lag de prioriteit bij aardgas. Ambtelijk dwarsboomde EZ eind 2009 de uitvoering van de energieakkoorden. VROM, gemeenten en provincies hadden geen invloed en de ministers bemoeiden zich nauwelijks met het dossier. De Europese Unie (EU) stelde ondertussen de routekaart Energie 2050 vast. EZ negeerde dit aanvankelijk. De minister liet zich in 2010 op een ministersoverleg in Hongarije vervangen door een directeur die op eigen houtje vasthield aan aardgas, zonder succes.

Gaslobby

Zo moest EZ toch aan de slag met hernieuwbare energie. Wind-op-land was de goedkoopste optie. Het ministerie had geen enkele ervaring met gebiedsontwikkeling. Toch bracht het nieuwe bevoegdheden van de nieuwe Wet op de Ruimtelijke Ordening en de Crisis- en herstelwet in stelling om grote windprojecten door te drukken in Drenthe en Noordoost-Groningen. Provincies, gemeenten en omwonenden stonden buitenspel. Het werd een drama: de relatie met gemeenten en provincies daalde tot een dieptepunt en 108 actiegroepen organiseerden zich in de Nederlandse Vereniging Omwonenden Windturbines (NLVOW). En de projecten schoten niet op. Achter de schermen was EZ diep verdeeld. Directeuren steunden de gaslobby. Veel afdelingshoofden en strategisch adviseurs wilden economische kansen van de groene economie verzilveren. Intern werden ze tegengewerkt: goede beoordelingen werden teruggedraaid en vervolgens gecorrigeerd door de nieuwe directeur generaal van ‘buiten’. Hij werd langs de informele weg buiten de directeuren om geïnformeerd.

‘Niet strategisch’

De wereld buiten EZ was al om. De beweging Nederland krijgt Nieuwe Energie van Prins Carlos van Bourbon-Parma en Marco Witschge verwierf invloed in de openbare discussie. Bedrijven, groene maatschappelijke organisaties en ambtenaren van gemeenten, provincies en ministeries sloten aan. De Tweede Kamer nam de motie-Samson aan die vroeg om een Nationaal Energieakkoord. EZ ambtenaren werkten de aanvraag voor een advies van de Sociaal-Economische Raad (SER) uit en de laatste ministerraad voor de val van Rutte I stelde dit vast. Het lukte om die te verzenden omdat de verantwoordelijke ambtenaar het vinkje ‘niet strategisch’ zette: de minister, inmiddels demissionair, tekende en de SER ging aan de slag.

SER-advies

Vlak voor de beëdiging van Rutte II kwam het advies om in SER-verband een energieakkoord voor groene groei te sluiten. De nieuwe minister van EZ, Henk Kamp, gaf de kersverse SER-voorzitter Wiebe Draijer de opdracht onderhandelingen te starten. EZ-ambtenaren die hernieuwbare energie omarmden, draaiden nu mee in de haarvaten van het proces. Een laatste poging van de gaslobby om schaliegas in het akkoord op te nemen mislukte. Oud-EZ-minister Maria van der Hoeven, inmiddels voorzitter van het Internationaal Energieagentschap (IAE), gaf de doodsteek. Het IAE-advies was helder: er is geen toekomst voor schaliegas in Nederland, kies voor doelen op lange termijn en voer een Energieakkoord uit.

Vanaf dat moment kantelde de houding van de EZ-directeuren.

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nummer 16

Marten van der Gaag werkte als ambtenaar bij Rijkswaterstaat, het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, en het Interprovinciaal Overleg. Daarna was hij secretaris van de Borgingscommissie Energieakkoord bij de Sociaal-Economische Raad.