Een zielloos pleidooi voor de rechtsstaat

De tragiek van Nieuw Sociaal Contract

Toen Pieter Omtzigt in de zomer van 2023 zijn langverwachte, eigen nieuwe politieke partij oprichtte, werd deze beschouwd als baken van hoop in een politiek landschap dat geteisterd werd door schandalen en wantrouwen. Nieuw Sociaal Contract (NSC) legde nadruk op rechtsbescherming van de burger, herstel van vertrouwen in de overheid, bestaanszekerheid en op ‘goed bestuur’. In de nasleep van de toeslagenaffaire sprak dit verhaal velen aan. NSC leek de partij die de rechtsstaat eindelijk weer serieus zou nemen: niet de grillige politiek, maar het recht van de burger zou weer moeten regeren. Met maar liefst 20 zetels stormde de partij eind 2023 de Tweede Kamer in.

De belofte van NSC is in korte tijd vervlogen. Dat de partij getroffen is door de Wet van Murphy, is nog zacht uitgedrukt. Inmiddels verwacht niemand dat de partij ná 29 oktober 2025 nog enige rol van betekenis zal spelen. Zowel tijdens de ellenlange kabinetsformatie, als gedurende de korte levensduur van Kabinet-Schoof, kreeg NSC het imago van vertragend, besluiteloos en inhoudelijk diffuus. Van ‘goed bestuur’ of ‘rechtsstatelijkheid’ was sprake, wanneer de ‘juiste procedures’ werden gevolgd – en dat gaf het beeld van een technocratische beweging zonder bezieling.

De fixatie op die procedures, en op het willen vertrouwen op instituties, is waar de partij volgens mij de fout in is gegaan. Ja, juridische procedures vormen de ruggengraat van de democratische rechtsstaat. Zij moeten ervoor zorgen dat besluiten niet willekeurig worden genomen, dat belangen worden afgewogen en dat burgers beschermd worden tegen machtsconcentratie of -misbruik. Maar procedures zijn geen doel op zich. Hun belang ligt in de cultuur die zij vertegenwoordigen, in de waarden die erachter schuilgaan.

Een procedure is immers nooit een neutraal instrument – integendeel, procedures vormen altijd een uitdrukking van een bepaalde waarde. Dat in een rechterlijke procedure hoor- en wederhoor moet plaatsvinden, staat voor waarden als zorgvuldigheid en gelijkheid: elke partij moet gehoord worden voordat een besluit wordt genomen. Het is dus niet de formaliteit die telt, maar het principe dat iedereen het recht heeft om diens stem te laten horen.

In het verlengde daarvan is de rechtsstaat geen geheel van regels en voorschriften alleen, maar drukt een waardenpalet uit dat past bij een cultuur, waarin de uiting van macht altijd gepaard moet gaan met verantwoordelijkheid en terughoudendheid. Om te begrijpen wat dat betekent, is het behulpzaam om terug te grijpen naar Aristoteles, die moreel juist handelen beschreef in termen van deugden.

Rechtsstatelijkheid als deugd

Voor Aristoteles draaide moreel juist handelen om het ontwikkelen van karaktereigenschappen – deugden – die leiden tot een goed en evenwichtig leven. Een deugd is een houding die steeds opnieuw geoefend moet worden, een balans tussen uitersten – zoals de ondeugden gierigheid en verkwisting, waartussen de gematigde deugd van de vrijgevigheid zweeft.

Stel dat we ‘rechtsstatelijkheid’ opvatten als een deugd. De opvatting dat het recht regeert, kan zich als deugd vertalen in de bereidheid van het gezag om de macht vrijwillig te beperken en om regels niet te zien als last, maar als morele richtlijn. Het is de kunst om niet door te slaan in starre formaliteit, maar zeker ook niet in willekeur. Precies dat midden – zorgvuldigheid als karaktertrek – maakt ‘rechtsstatelijkheid’ tot levende deugd: rechtsstatelijk ethos, zouden we kunnen zeggen.

NSC legde wel de nadruk op de regels, maar belichaamde de deugd erachter nauwelijks. Nooit ontsprong er een verhaal over de ratio achter die procedures, dat ze ons dwingen tot zorgvuldige belangenafweging en tot het in ogenschouw nemen van alle gevolgen van beleid – en wat daarmee beoogd wordt: het beschermen van de burger, van de mens. Ondertussen riep Wilders een narratief in het leven dat de PVV in alles werd gedwarsboomd: het procedure-fetisjisme van NSC werd daarmee succesvol geframed als saboteur.

De ironie van het CDA

Omtzigt verliet het CDA met veel rumoer, omdat die partij volgens hem diens beginselen van goed bestuur en rechtsstatelijkheid had verkwanseld. Ironisch genoeg is het inmiddels het CDA dat onder leiding van Henry Bontenbal een houding probeert uit te stralen die doet denken aan rechtsstatelijk ethos. Waar NSC zich verloor in procedure-fetisjisme en technocratie, laat het CDA plotseling zien dat het belang hecht aan fatsoen en aan een bepaalde houding in de politiek. Hoewel ik zelf geen CDA stem en dat waarschijnlijk ook nooit zal doen, kan ik niet anders dan concluderen dan zijn houding mij goed bevalt.

Natuurlijk: een houding alléén is niet voldoende. Een partijleider moet ook inhoud en beleid neerzetten. Bontenbal moet nog bewijzen of hij, naast de uitstraling van rechtsstatelijk en democratisch ethos, ook in staat is tot daadwerkelijk bestuur. Hij is nog niet ‘getest’, hoorde ik talloze politiek duiders de afgelopen periode zeggen.

Leiderschap vraagt meer dan regels

Moraal van het verhaal: goed leiderschap kan nooit worden gereduceerd tot het naleven van regels en procedures. Goed bestuur vraagt om een houding, het doorleven en begrijpen van het kader van wetten en regels. Bestuurders, volksvertegenwoordigers en beleidsmakers moeten ons laten zien dat wet- en regelgeving en procedures gerespecteerd moeten worden, om de doodeenvoudige, maar intens belangrijke reden dat zij onze vrijheden beschermen. Het is dit rechtsstatelijke ethos dat vertrouwen schept, en niet de kale verwijzing naar de procedure zélf. Wie de rechtsstaat verdedigt zonder diens onschatbare, inhoudelijke waarde toe te lichten, houdt slechts een lege huls over.

Yannou Tamis, programmadirecteur bij Governance Academy en zelfstandig adviseur op gebied van medezeggenschap. Hij schreef deze bijdrage op persoonlijke titel.