Rijk remt gemeenten bij ontwikkeling van preventiebeleid

Gemeenten hebben een sleutelrol op het gebied van gezondheidspreventie, maar worden geremd door versnipperde regelgeving, beperkte middelen en een gebrek aan regie vanuit het rijk. ‘Door de wirwar aan akkoorden valt álles onder preventie’.

Onderzoekers Marcel Boogers, Ruben Riemens, Inge Stortenbeker en Charisma Hehakaya hebben de werking van het gezondheidspreventiebeleid en de nationale en lokale preventieakkoorden onder de loep genomen. Hun analyse, onlangs gepubliceerd in Bestuurswetenschappen – Tijdschrift voor Lokaal Bestuur, laat zien dat veel randvoorwaarden voor effectieve samenwerking in de praktijk vaak ontbreken. Gemeenten hebben weliswaar een sleutelrol, maar worden geremd door versnipperde regelgeving, beperkte middelen en een gebrek aan regie vanuit het rijk.

‘Talloze extra kaders’

Marcel Boogers, bijzonder hoogleraar Democratie en Transitie aan de Universiteit Utrecht en als onderzoeker verbonden aan adviesbureau Necker, ziet gemeenten worstelen. Gemeenten zijn al geruime tijd actief op het gebied van gezondheidspreventie. Sinds 1989 ligt die taak via de Wet collectieve preventie volksgezondheid bij hen, en worden GGD’en verplicht regionaal ingezet. ‘Maar sindsdien zijn er talloze extra kaders bijgekomen’, zegt Boogers. Denk aan het Nationaal Preventieakkoord (2018), het Gezond en Actief Leven Akkoord (2023) en diverse regionale en lokale akkoorden. ‘Dat hele bouwwerk sluit slecht op elkaar aan’, stelt de hoogleraar.

Volgens Boogers was het Nationaal Preventieakkoord nog relatief overzichtelijk met zijn focus op overgewicht, roken en alcohol. ‘Maar door de wirwar aan akkoorden valt tegenwoordig álles onder preventie: van valpreventie voor ouderen tot bredere fietspaden en het weren van snackbars bij scholen. De focus ontbreekt en gemeenten missen landelijke sturing.’

Opportunistisch

Ook financiële beperkingen zitten in de weg. Boogers: ‘De Vereniging van Nederlandse Gemeenten heeft het ook al vaker aangegeven, maar alle SPUK’s [specifieke uitkeringen, red.] voor het Nationaal Preventieakkoord en het Gezond en Actief Leven Akkoord schieten tekort. Niet alleen de bedragen zijn ontoereikend, maar gemeenten raken ook het overzicht kwijt door de vele geldstromen. Bovendien worden SPUK’s soms opportunistisch ingezet: bestuurders proberen ze te koppelen aan bestaande projecten, in plaats van aan het doel waarvoor ze zijn bedoeld.’

Perspectief inwoners

De onderzoekers plaatsen tevens vraagtekens bij de democratische inbedding van het preventiebeleid. Hoewel preventie formeel een gemeentelijke taak is, ligt de uitvoering grotendeels bij regionale GGD’en, op afstand van raadsleden en inwoners. Daardoor komen lokale belangen soms onvoldoende aan bod. Gemeenteraadsleden letten bij regionale samenwerking bovendien vooral op kosten en efficiëntie. ‘Het perspectief van de inwoner blijft zo vaak onvoldoende belicht’, aldus de auteurs. Hoewel in landelijke preventie- en zorgakkoorden wel de ambitie wordt uitgesproken om inwoners een rol te geven bij de ontwikkeling van preventiebeleid, komt hier in de lokale praktijk niet veel van terecht.

Lobbykracht

Daarnaast betwijfelen de onderzoekers of er echt sprake is van gelijkwaardigheid tussen de goed georganiseerde voedingsmiddelenaanbieders en -producenten, die een belangrijke rol kunnen spelen bij gezondheidspreventie, en andere partijen. Zo blijkt het Nationaal Preventieakkoord sterk te zijn beïnvloed door de lobbykracht van de voedingsindustrie. ‘Partijen die gezondheidsbelangen vertegenwoordigden, konden hier niet tegenop’, is te lezen in de analyse.

Marcel Boogers ziet daarin een belangrijke tekortkoming: ‘Er zijn veel preventieakkoorden gesloten, maar cruciale partners – voedingsmiddelenbedrijven, supermarkten – ontbreken vaak. Zonder hun betrokkenheid blijft effectief preventiebeleid lastig.’