Van ambitie naar effect: de monetaire waarde van wat werkt

Maatschappelijke kosten- en batenanalyses (MKBA’s) helpen gemeenten en maatschappelijke organisaties om de echte waarde van interventies in het sociaal domein inzichtelijk en meetbaar te maken. Niet alleen in kwalitatieve termen, maar vertaald naar financiële maatschappelijke baten. Hierdoor ontstaat een stevige basis voor verantwoording en het nemen van beleidsbeslissingen. Met een MKBA, de bijbehorende formule en een uniforme maatschappelijke prijslijst toets je investeringen op hun werkelijke maatschappelijke impact en rendement.

In het sociaal domein groeit de vraag om niet alleen te weten wat het effect is van een interventie, maar ook hoeveel maatschappelijke waarde het oplevert. Gemeenten en maatschappelijke organisaties staan voor de uitdaging om effecten meetbaar, financieel inzichtelijk en aantoonbaar te maken. Het uitvoeren van maatschappelijke kosten- en batenanalyses (MKBA’s) bieden hiervoor de sleutel: ze vertalen complexe maatschappelijke veranderingen naar concrete financiële waardes. Zo ontstaat grip op resultaten, kunnen beleidskeuzes beter worden onderbouwd en blijft er ruimte voor leren en verbeteren. Dit artikel laat zien hoe je met een gestructureerde aanpak, een uniforme prijslijst en de MKBA-formule effecten kunt vertalen naar harde euro’s.

Meld je hier aan om de hele artikelenreeks (7 stuks) in je mailbox te ontvangen.

Van effect naar monetaire waarde: impact monetariseren

In het sociaal domein worden steeds hogere eisen gesteld aan verantwoording en effectiviteit. Gemeenten, maatschappelijke organisaties en financiers willen weten: Wat levert deze interventie écht op? Het gaat niet alleen om aantallen deelnemers of kwalitatieve verhalen, maar ook om de maatschappelijke waarde in euro’s. De monetarisering van impact zorgt voor de vertaling van de maatschappelijke effecten naar financiële termen. Het biedt daarmee een stevig fundament voor beleidsbeslissingen, prioritering en onderbouwing richting stakeholders zoals raden, rekenkamers en financiers. Het toont aan hoeveel maatschappelijke baten bijvoorbeeld een preventief jeugdprogramma oplevert in termen van lagere zorgkosten, hogere arbeidsparticipatie of minder sociale uitkeringen.

Verschillende vormen van MKBA: van verkenning tot verantwoording

Een MKBA kan op verschillende momenten in het beleidsproces worden ingezet: zowel aan het begin, gedurende als evaluatie van een beleidsontwikkelingstraject. Afhankelijk van het doel zijn er verschillende varianten mogelijk, die nauw verweven zijn met methoden als impact modelleren, meten en monitoren (figuur 2):

• Exploratief: snel en indicatief inzicht in mogelijke maatschappelijke baten en kosten. Vaak op basis van bestaande data of expertinschattingen, zoals in een ‘micro-MKBA’. Ideaal voor beleidsverkenningen.
• Ter verantwoording: deze MKBA’s worden ingezet om beleid of interventies onderbouwd te verantwoorden. Hierin zijn twee soorten te onderscheiden:

- Ex-ante MKBA: vooraf uitgevoerd, met modelmatige inschattingen van verwachte effecten. [1] 
- Ex-post MKBA: na afloop uitgevoerd, gebaseerd op gemeten resultaten uit praktijk of monitoring. [2]

Het onderscheid tussen deze varianten raakt aan een belangrijk aspect van de MKBA: het vaststellen van de omvang van effecten. Waar ex-ante analyses vooral steunen op hypothetische of verwachte effecten, stoelt een ex-post benadering op feitelijke, waargenomen uitkomsten. Een indicatieve MKBA vormt hierbij een hybride vorm: deze kan zowel modelmatig als empirisch worden opgebouwd, afhankelijk van de beschikbaarheid van data en het doel van de analyse. Daarmee is het een flexibel instrument dat in uiteenlopende fasen van beleidsontwikkeling van waarde kan zijn.

Stappenplan MKBA: In 8 stappen naar maatschappelijke waarde in beeld

Of het nu gaat om een verkennende analyse in een vroege beleidsfase of om onderbouwing achteraf: dit stappenplan (figuur 3) biedt een gestructureerde aanpak voor het uitvoeren van een MKBA.

Stap 1: Probleemanalyse
breng het maatschappelijke vraagstuk helder in kaart. Benoem de oorzaken, gevolgen en betrokken doelgroepen.
Stap 2: Vaststellen nul-alternatief
beschrijf wat er gebeurt als je geen nieuw beleid inzet. Gebruik dit scenario als referentie om alternatieven mee te vergelijken.
Stap 3. Definitie beleidsalternatieven
werk verschillende beleidsopties uit die het probleem aanpakken. Varieer in aanpak, doelgroep of intensiteit.
Stap 4. Bepalen effecten en baten 
identificeer de verwachte maatschappelijke effecten van elk alternatief, met behulp van een Theory of Change (ToC). [3] Reken ze waar mogelijk door naar baten, zoals minder zorgkosten of meer participatie.
Stap 5. Bepalen kosten 
bereken alle directe en indirecte kosten van uitvoering. Denk aan investeringen, personeelsinzet en uitvoeringslasten.
Stap 6. Varianten- en risicoanalyse
toets de uitkomsten op gevoeligheid en onzekerheid. Laat zien hoe aannames invloed hebben op de resultaten.
Stap 7. Opstellen overzicht van kosten en baten
presenteer de uitkomsten in tabellen of grafieken. Maak duidelijk wat elk alternatief ‘oplevert’ ten opzichte van de kosten. Identificeer hierbij ook bij welke stakeholder de kosten en baten neervallen.
Stap 8. Resultaten presenteren
vertaal de analyse naar heldere conclusies voor beleidsmakers en financiers. Ondersteun besluitvorming met duidelijke, onderbouwde inzichten.

Om te beoordelen in hoeverre een MKBA voldoet aan deze acht stappen en hoe sterk een MKBA daarmee is, bestaat de ‘Kwaliteitsmeter MKBA voor gemeenten’. [4]  Dit instrument helpt om een MKBA op waarde te schatten.

Een maatschappelijke prijslijst: de waarde van de juiste prijs

Het financieel waarderen van effecten klinkt simpel, maar in de praktijk is het bepalen van de juiste prijs voor een maatschappelijk effect een van de lastigste én meest bepalende onderdelen van de analyse. Wat is bijvoorbeeld de waarde van het voorkomen van een uithuiszetting? Of van een jongere die dankzij begeleiding niet in de bijstand terechtkomt? Zulke effecten zijn reëel en relevant, maar hun financiële waarde verschilt sterk per bron, regio of rekenmethode. Daarom werkt Purpose met een eigen maatschappelijke prijslijst (figuur 4): een samengestelde database waarin prijswaarden uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken, openbare databronnen (zoals CBS, SCP, Trimbos, RIVM) en praktijkstudies zijn gebundeld. Deze prijslijst wordt:

• jaarlijks geüpdatet en geïndexeerd voor inflatie;
• continu aangevuld met nieuwe thema’s en doelgroepen;
• afgestemd op domeinen zoals zorg, werk, welzijn, veiligheid en onderwijs;
• expliciet gedocumenteerd, zodat herkomst en aannames transparant zijn.

De prijslijst bevat zowel directe effecten (zoals besparing op zorgkosten) als indirecte baten (zoals verhoogde belastinginkomsten door arbeidsparticipatie). Dat maakt het mogelijk om uiteenlopende maatschappelijke waarde op een consistente manier in euro’s uit te drukken. Voor beleidsmakers en uitvoeringsorganisaties biedt dit een robuuste en herbruikbare basis om hun interventies en keuzes te onderbouwen.

Van prijslijst naar praktijk: praktijkgerichte opleiding voor indicatieve MKBA

Purpose onderhoudt deze prijslijst niet alleen, maar integreert haar ook in trainingstrajecten met gemeenten en maatschappelijke organisaties. In opleidingen rondom indicatieve MKBA’s leren deelnemers hoe ze:

• Relevante prijswaarden selecteren op basis van hun beleidsvraag;
• Data combineren met inschattingen uit monitoring of effectonderzoek;
• Omgaan met onzekerheid, gevoeligheden en scenario-analyses.

Het resultaat is een krachtige combinatie: een methodisch verantwoorde waardering van maatschappelijke effecten, uitgevoerd door beleidsprofessionals die de lokale context kennen. Zo groeit niet alleen de kwaliteit van analyses, maar ook het eigenaarschap bij de gebruikers.

Van verandering naar SROI: de formule voor het berekenen van de MKBA

De berekening voor de MKBA kan worden uitgevoerd (figuur 5), zodra de omvang van de effecten duidelijk is en de bijbehorende kosten en baten zijn gekoppeld aan de prijslijst. Dit proces koppelt gemeten veranderingen aan financiële waarden, corrigeert voor relevante beïnvloedende factoren en zet de netto maatschappelijke waarde af tegen de kosten van de interventie. Hieronder worden de belangrijkste stappen toegelicht, geïllustreerd met een voorbeeld van een jeugdinterventie gericht op het terugdringen van schooluitval.

Vaststellen van de totale impact

Verschillende elementen moeten zorgvuldig worden meegenomen, om de totale impact van een interventie vast te stellen. Deze bepalen gezamenlijk de maatschappelijke waarde die de interventie oplevert.

1. De verandering die heeft plaatsgevonden: de verandering wordt gemeten door het resultaat na de interventie (T1) te vergelijken met de situatie vóór de interventie (T0). Bijvoorbeeld een preventief jeugdprogramma om 100 kwetsbare jongeren te begeleiden. Stel, de voortijdige schooluitval daalde van 20% naar 10%, dan betekent dit dat 10 van de 100 jongeren succesvol zijn geholpen.
2. De financiële waarde van deze verandering: de financiële waarde van de verandering wordt bepaald met behulp van een prijslijst die de maatschappelijke besparingen uitdrukt. In het voorbeeld bedraagt de besparing per voorkómen schoolverlater €150.000, gebaseerd op zorg- en uitkeringskosten die zijn voorkomen.
3. De duratie en drop-off: om te berekenen hoe duurzaam het effect is in de berekening van de totale impact, moet gekeken worden naar twee onderdelen: duratie en drop-off.  (Duratie geeft aan hoe lang de effecten van de interventie aanhouden. In dit geval wordt gerekend met een effectduur van vijf jaar. En de drop-off corrigeert voor het geleidelijk afnemende effect in de jaren na de interventie. Hier is de jaarlijkse afname vastgesteld op 10%.)
4. Het percentage van die verandering toe te schrijven aan de interventie: dit bestaat uit twee onderdelen: attributie en deadweight. De attributie bepaalt welk deel van het effect daadwerkelijk door de interventie is veroorzaakt, op basis van effectmetingen. Voor dit programma is vastgesteld dat 70% van de verbetering toe te schrijven is aan de interventie. De attributie kan uiteraard per effect van de interventie verschillen. Deadweight corrigeert voor wat er zonder interventie ook zou zijn gebeurd, op basis van literatuur en vergelijkbare situaties. In dit voorbeeld zou 20% van de jongeren ook zonder interventie op school zijn gebleven.

Van totale impact naar netto impact

Als de totale impact berekend is, is het belangrijk om aandacht te hebben voor de negatieve effecten die elders plaatsvinden: displacement. Displacement houdt rekening met negatieve gevolgen die zich buiten de directe doelgroep voordoen. Door verdringing in aangrenzende regio’s of doelgroepen kan 10% van het positieve effect teniet worden gedaan, wat de totale impact verlaagt.

Vaststellen van de uitkomst

Om tot een uitkomstmaat te komen, kan de Social Return on Investment (SROI) gebruikt worden. De SROI wordt berekend door de netto maatschappelijke impact te delen door de kosten van de interventie. In het voorbeeld bedraagt de netto impact €3.095.946, terwijl de kosten €600.000 zijn, wat resulteert in een SROI van 5,16. Dit betekent dat elke geïnvesteerde euro ruim vijf euro aan maatschappelijke waarde oplevert.

Een praktijkvoorbeeld: een MKBA van schuldhulpverlening

Een sprekend voorbeeld van een ex-post maatschappelijke kosten- en batenanalyse (MKBA) is het onderzoek naar de meetbare en merkbare waarde van schuldhulpverlening. Ter gelegenheid van het 90-jarig bestaan van de NVVK voerde Purpose een uitgebreide effectmeting uit naar de maatschappelijke impact van financiële hulpverlening in Nederland. Dit onderzoek combineerde een MKBA met participatief onderzoek, waarbij zowel hulpvragers als hulpverleners actief werden betrokken. De Hogeschool van Amsterdam werkte hierbij nauw samen als partner. [5]

In het kader van deze effectmeting zijn 800 dossiers van mensen die in schuldhulpverlening zaten, grondig geanalyseerd. De uitkomsten van het onderzoek vertaalden zich in diverse maatschappelijke baten, variërend van een afname van productiviteitsverlies tot een vermindering van criminaliteit. Op basis van twee scenario’s blijkt dat de totale baten van schuldhulpverlening liggen tussen de 200 en 285 miljoen euro. Daartegenover staan kosten van circa 140 miljoen euro. Dit betekent dat elke euro die gemeenten investeren in schuldhulpverlening gemiddeld tussen de € 1,40 en € 2,00 aan maatschappelijke waarde oplevert (zie figuur 6).

Een groot voordeel van een MKBA is dat financiële kosten en baten kunnen worden toegewezen aan verschillende begunstigden (zie figuur 7). Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om met diverse betrokken partijen het gesprek aan te gaan over de gezamenlijke financiering van dergelijke projecten. Uit de analyse blijkt dat de grootste baten worden behaald op het gebied van werk en inkomen, maar ook op gezondheid en huisvesting wordt aanzienlijk bespaard. Wat betreft de verdeling van deze baten blijkt de gemeente de belangrijkste baathebbende, onder meer door besparingen op kosten voor maatschappelijke opvang en de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO). Daarnaast profiteren werkgevers eveneens flink, vooral door verminderde ziekteverzuimkosten en minder productiviteitsverlies.

Deze casus illustreert duidelijk hoe een MKBA niet alleen kan bijdragen aan beleidsverantwoording, maar ook waardevol inzicht biedt in de bredere maatschappelijke effecten van interventies.

Meten en monitoren als bondgenoot van vernieuwing

Grip houden als gemeente betekent niet dat we de energie, creativiteit of ruimte voor vernieuwing moeten beperken. Integendeel: juist met een helder denkraam – zoals een Theory of Change – kunnen we die energie beter richten. Zo weten we waar we heen willen, hoe we denken daar te komen, en of we onderweg moeten bijsturen. Want uiteindelijk willen we allemaal antwoord op dezelfde vraag: “Wat werkt nu eigenlijk écht?”

[1]  Zie het derde artikel uit de reeks: “Van ambitie naar effect: de kracht van een onderbouwde impactclaim” (Jesper Janssen, 06-05-2025). [2] Zie het vijfde artikel uit de reeks: “Van ambitie naar effect: Grip krijgen met impactmonitoring” (Art-Jan de Kwant en Jorinde Vandermeer, 29-05-2025). [3] Zie voor het tweede artikel uit de reeks: “Van ambitie naar effect: inzicht als sleutel voor betere keuzes” (Nikie Kuijt, 16-04-2025). [4] Kwaliteitsmeter mkba helpt gemeente. NJi (2021). [5] Zie “Meetbare en merkbare waarde van financiële hulpverlening” (april 2022; Purpose).

---