Hoe kan impactmeting een bijdrage leveren aan ‘brede welvaart’?

Inleiding

We leven in een tijd waarin maatschappelijke keuzes steeds vaker worden teruggebracht tot harde cijfers en budgettaire afwegingen. Bezuinigingen lijken onvermijdelijk, maar wat als we daardoor juist waardevolle maatschappelijke effecten over het hoofd zien? Terwijl gemeenten investeren schrappen in zorg, cultuur of sport, blijft vaak onduidelijk wat dit werkelijk betekent voor het welzijn van inwoners. Want wie rekent uit wat het schrappen van een buurthuis of preventieproject daadwerkelijk kost aan verloren gezondheid, vertrouwen of kansen?

Daarom moeten we anders kijken naar publieke investeringen: niet alleen vanuit financiële schaarste, maar ook vanuit maatschappelijke impact en waarde. Door interventies te meten en monitoren op hun effect op brede welvaart kunnen we met betere onderbouwde en effectievere beslissingen nemen. Maar hoe doen we dat? Dit vraagt om volwassen instrumenten, gedeelde taal en samenwerking tussen overheid, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. Alleen zo maken we van beperkte middelen een maximaal verschil.

De echte keuzes: kiezen voor effectievere waardecreatie bij schaarste

Op 17 juni 2025 werd bekend dat de VVD (Dilan Yesilgöz) voorstelde om de bijstand aan te passen, zodat er meer ruimte komt voor defensie-uitgaven. Zoals verwacht deed dat veel stof opwaaien. Maar wat je er ook van vindt, het zogenaamde ‘vredesdividend’ van na de Tweede Wereldoorlog komt ten einde. Er wordt ons voorgehouden dat we pijnlijke keuzes zullen moeten maken. Maar is dit wel zo? Is ‘bezuinigen’ de enige knop om aan te draaien? Wij denken dat nog veel te winnen is aan effectiviteit en efficiency bij de inzet van mensen en middelen bij gemeenten, maatschappelijke instellingen en fondsen.

De vraag dringt zich op hoe deze partijen omgaan met schaarste van mensen en middelen. Afgelopen tijd kregen we een interessant inkijkje in bezuinigingen bij gemeenten vanwege het zogenaamde ‘Ravijnjaar’, waarbij er vanuit het Rijk minder geld beschikbaar komt voor gemeenten. Sommige gemeenten reageerden door het schrappen van investeringen in kunst en zorg (Utrecht), het uitstellen van een turnhal (Ede) en (hilarisch) zelfs het besparen op koffieapparaten (Buren). Deze gemeenten berekenden wat ze aan uitgaven konden verminderen. Maar hoeveel maatschappelijke impact en waarde wordt hiermee vernietigd? Geen idee!

Om kapitaalvernietiging te voorkomen, zou het beter zijn om naast de kosten ook de maatschappelijke impact te kennen. Dat is wat Den Haag nu nastreeft door een MKBA verplicht te stellen bij belangrijke investeringsbeslissingen. Daarmee kunnen betere afwegingen worden gemaakt over de inzet van mensen en middelen op basis van schaarste. Het onderliggende idee is dat we ‘rede welvaart’ nastreven. Hiermee bedoelen we: welzijn op meerdere leefgebieden.

Maar hoe stel je bij het maken van keuzes de maatschappelijke impact vast op Brede Welvaart? Waar is dit op gebaseerd en hoe stellen we maatschappelijke impact vooraf vast? We hebben hier afgelopen tijd een artikelenserie over gemaakt. Dit voorlopig laatste artikel plaatst onze eerdere artikelenserie over Meten & Monitoren in een bredere context en kijkt vooruit naar de toekomst.

Voorbeeld: versnippering van nieuwe interventies

We zijn in Nederland gezegend met veel eigen initiatief vanuit de samenleving als het gaat om ‘brede welvaart’. Er zijn bijzonder veel nieuwe interventies op onder andere armoedebestrijding, arbeidsparticipatie en onderwijs. Er blijkt veel sociaal ondernemerschap te zijn, wat in potentie bijzonder waardevol is. Er zijn blijkbaar veel sociaal ondernemers die zich willen inzetten voor het gemeenschappelijk belang. Maar helaas eindigt het sociaal ondernemerschap te vaak in teleurstelling en frustratie. De overheid en sociale fondsen geven jaarlijks miljarden uit aan deze initiatieven. De initiatieven krijgen vaak het advies om klein te beginnen (‘klein beginnen, slim groeien’). Op zich begrijpelijk. Maar met de korte financieringstermijnen belanden de sociaal ondernemers in een continu zoekproces komen en komen niet verder de pilotfase. Zonde van de energie, tijd en geld.

Kan dat niet anders? Waarschijnlijk wel. Want wat zou er gebeuren als vooraf bekend zou zijn welke initiatieven de meeste maatschappelijke impact en waarde kunnen brengen? Dan zouden de toekenningen kunnen worden gebundeld en voor langere termijnen worden geborgd. Het advies zou dan zijn: ‘Groot beginnen en langdurig uitbouwen’.

De rol van meten & monitoren: het belang van ‘brede welvaart’

Meten en monitoren van interventies op de maatschappelijke waarde kan een belangrijke rol spelen om de impact vooraf, tijdens en na een interventie zichtbaar te maken. Want in de praktijk zijn de benodigde investeringen direct duidelijk, maar de verwachte impact niet. Daarom is het zo belangrijk om de maatschappelijke waarde en impact te meten en te monitoren, als tegenwicht voor de investeringen.

Het vaststellen van maatschappelijke impact en waarde wordt steeds vaker gebaseerd op het begrip ‘Brede Welvaart’. Dit is mede gebaseerd op de moderne economische filosofie van Nussbaum & Sen over wat een goed leven is. (Nussbaum & Sen; 2003; “Quality of Life”). Vanuit dat perspectief op de economie draait het niet (alleen) om het Bruto Nationaal Product, maar om het welzijn van de deelnemers aan de economie. De economie die ten dienste staat van de inwoner in plaats van andersom.

Aansluiten op de Brede Welvaart is belangrijk om een juiste inschatting te maken van de maatschappelijke impact en waarde. Daarom staat in onze benadering een leefgebiedenmodel centraal: een onderscheid in de verschillende aspecten van het menselijk bestaan. Dit model is gebaseerd op modellen die elders gebruikt worden, zoals de Zelfredzaamheidsmatrix en Positieve Gezondheid van iPH. (Institute for Positive Health) We hebben ‘een goed leven’ ingedeeld in 11 leefgebieden, zoals financiële gezondheid, fysieke gezondheid, mentale gezondheid, daginvulling en sociaal netwerk. Het idee is om welzijn te benaderen door de optelsom van de maatschappelijke effecten op de leefgebieden. Gekoppeld hieraan hebben we een Maatschappelijke Prijslijst die het mogelijk maakt om veranderingen binnen de leefgebieden in maatschappelijk rendement om te zetten. Daarbij zijn er natuurlijk ook merkbare effecten die niet te meten zijn. Deze kunnen met andere methoden zichtbaar en invoelbaar gemaakt worden, als aanvulling op de Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA).

Theory of Change om interventies te ontwerpen

Bij de ontwikkeling van nieuwe interventies zien we een focus op maatschappelijke impact. Dit zijn de beoogde langetermijneffecten van een interventie op de maatschappij. De vraag is vaak hoe deze impact behaald kan worden. Hiervoor is een Theory of Change uitermate geschikt. In de Theory of Change gaat het om de koppeling tussen de activiteiten en de maatschappelijke impact. Het gaat om wat de interventie precies doet (‘Activiteiten’). Vervolgens om de ‘Output’: dat wat in de interventie geleverd wordt als het directe gevolg van de activiteiten. De ‘Outcomes’ zijn vervolgens de resultaten op korte termijn die voor de deelnemers aan een interventie worden bereikt. De Impact omvat de langdurige systemische effecten die een interventie beoogt. De samenhangende Theory of Change is de uitwerking van de interventie in Impact, Outcome, Output en Activiteiten.

Impact vooraf berekenen voor afgewogen besluitvorming

Op basis van de Theory of Change kan de impact vooraf worden berekend door de verwachte effecten per leefgebied te onderbouwen en met behulp van de Maatschappelijke Prijslijst de maatschappelijke kosten en baten in geld uit te drukken. Het resultaat is de Social Return on Investment (SROI): hoeveel geld levert een geïnvesteerde euro op? De maatschappelijke impact en waarde op de leefgebieden en de SROI kunnen een belangrijke rol spelen bij investeringsbeslissingen en toekennen van subsidies. Het is natuurlijk niet de enige variabele, maar het kan zeker helpen om beslissingen beter te onderbouwen. Daarnaast geldt het als een stelsel van hypothesen en aannames dat later kan worden getoetst.

Effecten achteraf meten voor verantwoording

Na of tijdens de uitvoering van een interventie is een effectmeting een logische keuze. Het is belangrijk om voorafgaand aan de start van een interventie al na te denken over de beoogde effecten en hoe deze geregistreerd kunnen worden. Want de beschikbare data bepaalt de kwaliteit en hardheid van de uitkomsten van de effectmeting. Op basis van de effecten van de interventie op de leefgebieden bij de doelgroep kan de MKBA gemaakt worden en de SROI berekend worden. Vaak wordt dit ingezet ter verantwoording naar de gemeenteraad en voor onderbouwing van vervolginvesteringen.

Monitoring om gezamenlijk te leren

Doorlopende interventies, dienstverlening en programma’s worden doorgaans gemonitord, vaak in de vorm van dashboards. Monitoring leent zich goed om van te leren. Omdat de metingen steeds worden herhaald, ontstaat er zicht op trends en ontwikkelingen. De eerste meting kan dan als 0-meting dienen. Bij het inrichten van de monitor moet vooraf al goed worden nagedacht over toepassen van de uitkomsten, zoals de duiding van de data en het inbedden van het werken met de monitor in de organisatie.

De toekomst: centrale plek voor brede welvaart met volwassen instrumenten

Het is duidelijk dat de inzet van mensen en middelen in het publieke domein effectiever én efficiënter kan. Door gerichter te sturen op maatschappelijke impact en waarde, gaan juist díe interventies groeien die daar een grotere bijdrage aan leveren. Door bundeling van mensen en middelen op basis van meer informatie over maatschappelijke impact en waarde, zal er ook minder verspilling komen van mensen en middelen. En zo komen we dichterbij het doel van brede welvaart: door beter onderbouwde, geconcentreerde en langjarige financiering van de meest waardevolle interventies.

Wat kan meten & monitoren daarin betekenen?

Wat zou er gebeuren wanneer we in Nederland een standaard instrumentarium zouden hebben, waar overheid en gemeenten gebruik van kunnen maken? In onze denkwereld zou dat kunnen bestaan uit:

1. Wetenschappelijk gevalideerd leefgebiedenmodel
2. Een breed geaccepteerd en doorontwikkelde maatschappelijke prijslijst
3. Software om impactcalculaties te kunnen uitvoeren
4. Een open source database met eerder ontwikkelde en onderzochte interventies (met hun ToC’s, impactcalculaties, effectmetingen en dashboards)
5. Hoogwaardige opleidingen voor professionals om dit toe te kunnen passen
6. Online/offline communities om kennis uit te wisselen en te co-creëren

Een belangrijk deel ervan (1, 2, 3, 5 en 6) hebben inmiddels het licht gezien, maar moeten nog verder worden doorontwikkeld. Andere onderdelen, zoals betrouwbare software, een database en communities moeten nog gerealiseerd worden. Om gezamenlijk te werken aan een standaard instrumentarium voor het meten van maatschappelijke impact en waarde, is samenwerking nodig tussen kennisinstituten, overheden en andere instanties.

Als we ervoor kunnen zorgen dat er meer op basis van maatschappelijke impact en waarde zal worden geïnvesteerd, dan levert dat meer waardevolle oplossingen, minder mislukkingen, meer welzijn en minder frustraties. Bezuinigingen hoeven dan niet te leiden tot verlies aan welvaart, maar tot een optimalisatie van welvaart. Een positief perspectief, maar er is doorzettingsvermogen en samenwerking voor nodig om dit te bereiken. Wij spelen daar graag een centrale rol in.

Wie helpt mee om deze droom te bereiken?