Experts: schuldhulp raakt uit balans

Schuldenexperts Nadja Jungmann en André Moerman maken zich zorgen over recente ontwikkelingen in de schuldhulpverlening. Nu steeds vaker mensen met schulden niets meer hoeven af te lossen, raakt volgens hen het evenwicht tussen schuldeisers en mensen met schulden uit balans.

Vooropgesteld: Jungmann en Moerman nemen de nijpende positie van mensen met financiële problemen zeer serieus. Jungmann is lector Schulden & Incasso aan de Hogeschool Utrecht en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Ze houdt zich in dat kader bezig met het thema schuldenproblematiek. Eerder was ze lid van de voormalige Commissie sociaal minimum. Moerman is jurist en manager ‘hulp bij geldzaken’ bij sociaal werk-organisatie Bindkracht10. Hij is tevens eigenaar van SchuldInfo.nl en voorzitter van de signaleringscommissie van de Landelijke Organisatie Sociaal Raadslieden. ‘De afgelopen tien jaar hebben we ons ingezet om aandacht te vragen voor mensen met schulden en financiële problemen’, vertelt Jungmann. ‘Maar over de recente ontwikkelingen maken we ons zorgen.’

Bijstand

Dat begint bij een in mei 2024 genomen besluit van de Nederlandse Vereniging voor Volkskrediet (NVVK). De leden van de koepelorganisatie voor schuldhulpverlening besloten toen dat mensen die op bijstandsniveau leven per 1 juli 2024 niets hoeven af te lossen zodra ze in een gemeentelijk schuldhulptraject zitten. Dit zogeheten ‘nulaanbod’ volgde op een advies van de Commissie sociaal minimum, die in september 2023 concludeerde dat de bijstand niet toereikend is. ‘Wat dat betreft is bepalen dat debiteuren in de bijstand niks hoeven af te lossen een logisch gevolg van dit commissierapport’, zegt Jungmann. ‘Als zij immers zouden aflossen, komen ze onder het bestaansminimum terecht.’

Hoewel het besluit logisch lijkt vanuit het oogpunt van bestaanszekerheid, blijkt het nulaanbod inmiddels voor ongeveer een derde van de nieuwe schuldregelingen te gelden. Bij een alleenstaande in de bijstand betekent dat zo’n 1.200 euro minder aflossing over een periode van achttien maanden.

Grote schaal

Dat zorgt bij schuldeisers en schuldhulpverleners voor gemengde gevoelens, zeggen Jungmann en Moerman. En dat begrijpen ze wel. ‘Natuurlijk zijn er mensen die terecht niets kunnen aflossen’, zegt Jungmann. ‘Maar dat het op zo’n grote schaal gebeurt, roept vragen op.’ Moerman vult aan: ‘Je bent misschien niet schuldig aan het ontstaan van de schulden, maar je hebt wel de verantwoordelijkheid om naar draagkracht bij te dragen aan de oplossing.’ Volgens het duo willen sommige mensen juist wél aflossen, maar door het nulaanbod wordt hen dat onmogelijk gemaakt. Dat ‘naar mogelijkheid afbetalen’ geen hard uitgangspunt meer lijkt te zijn, vinden de schuldenexperts onwenselijk.

Vreemde situaties

De oorzaak ligt mede bij de manier waarop het ‘vrij te laten bedrag’ wordt berekend: het bedrag dat iemand mag behouden om van te leven tijdens een schuldregeling. ‘In de praktijk is er bij een deel van de mensen met schulden wel ruimte voor aflossing, maar de rekensom pakt anders uit’, aldus Moerman. Daarbij leidt de koerswijziging bij de NVVK volgens hem ook tot vreemde situaties als gemeenten zelf ook schuldeiser zijn. ‘Dezelfde gemeente die 68 euro per maand int voor een terugvordering van teveel ontvangen uitkering, zegt bij een aanvraag schuldhulp ineens: je hoeft niets meer af te lossen.’

Ongelijkheid

Jungmann voegt toe: ‘Het gaat qua volume natuurlijk niet om die paar tientjes per maand, maar wel om dat we het systeem zo inrichten dat mensen met schulden zich maximaal inspannen en schuldeisers alleen kwijtschelden wat nodig is. Die balans is belangrijk. Er zijn ook debiteuren die niet in de gemeentelijke schuldhulpverlening gaan omdat ze het belangrijk vinden om hun schuld(en) af te lossen.’ Deze ongelijkheid vindt het duo moeilijk uit te leggen. Moerman: ‘Mensen met een laag inkomen die zich niet aanmelden bij de gemeente lossen alles af. Degenen die dat wel doen, betalen niets. Dat is niet rechtvaardig als er in het feitelijke budget wel wat ruimte is.’

Preventie

Daarbij zou het volgens Jungmann en Moerman ook beter zijn als aflossen onderdeel is van de begeleiding. Moerman: ‘In veel gevallen komen mensen door omstandigheden in de schulden, maar er zijn ook best veel situaties waarin gedrag een rol speelt. In die situaties is hulp en begeleiding als terugvalpreventie van groot belang. Maar wanneer schulden in één klap worden kwijtgescholden en de debiteur geen enkele euro hoeft af te betalen, is het voor gemeentelijke schuldhulpverleners een stuk lastiger om een gedragsverandering te bewerkstellingen. Men kan ook kiezen voor achttien maanden 0 procent van het inkomen aflossen, gelijktijdig begeleiden en aan het einde van de rit de schuld kwijtschelden. Dan zorgen die achttien maanden voor druk bij mensen om samen te werken aan gedragsveranderingen, waardoor ze niet terugvallen in financiële problemen. Maar daar is dus niet voor gekozen.’

Wettelijk

Bovendien vragen de experts zich af of deze werkwijze juridisch sluitend is. Sinds 1 januari 2021 geldt wettelijk de zogenoemde 5 procent-regel: iedereen moet minimaal 5 procent van zijn of haar inkomen aflossen, ook bij een laag inkomen. Alleen bij uitzonderlijke situaties kan (via een hardheidsclausule) daarvan worden afgeweken. ‘De gedachte daarachter was dat als je schulden maakt, je ook met iets over de brug moet komen’, legt Moerman uit. ‘Vóór 1 januari 2021 gebeurde het namelijk dat sommige mensen in de bijstand door de kostendelersnorm zo’n laag inkomen hadden, dat ze nooit wat hoefden af te lossen. Daar wilde de wetgever van af. Om die reden is bij wet vastgelegd: iedereen lost altijd minimaal 5 procent af.’

Eigen rekenmethode

Uit de wetsgeschiedenis blijkt dat de 5 procent-regel ook geldt voor schuldhulpverlening. Het is volgens het duo dan ook opvallend dat rechters zich daar bij dwangakkoorden in het kader van de Wet schuldsanering natuurlijke personen (Wsnp) niet aan houden. Moerman: ‘Het overlegorgaan van rechters-commissaris in procedures betreffende wettelijke schuldsaneringsregelingen, Recofa, heeft een werkgroep die voor het vrij te laten bedrag een eigen rekenmethode hanteert. Maar in deze rekenmethode is de 5 procent-regel niet opgenomen. In de praktijk betekent dat als debiteuren en crediteuren voor de rechter staan en aan verschillende voorwaarden wordt voldaan, de rechter het voorstel tot kwijtschelding bekrachtigt. Want rechters houden vast aan die rekenmethode die door Recofa is ontwikkeld.’

Rijksoverheid

Wat de deskundigen betreft is het rijk aan zet. Jungmann vindt het sympathiek dat de NVVK heeft besloten dat mensen die op bijstandsniveau leven niets hoeven af te lossen. ‘Maar eigenlijk neemt de koepelorganisatie hiermee de verantwoordelijkheid over die bij de Rijksoverheid ligt’, zegt ze. ‘Die zou er namelijk voor moeten zorgen dat het bijstandsniveau toereikend is, waardoor ook bijstandsgerechtigden met schulden naar draagkracht hun openstaande rekeningen (deels) kunnen aflossen.’

‘En natuurlijk willen we niet dat mensen onder het sociaal minimum komen en hebben we oog voor mensen met financiële problemen. Ook wij vinden dat mensen die niks kunnen aflossen, ook niks hoeven af te lossen. Maar dat moet wel gestoeld zijn op het werkelijke budget. Dat voor ongeveer een derde van alle nieuwe schuldregelingen geldt dat debiteuren niets aflossen, is als fenomeen en in het licht van de noodzakelijke balans tussen mensen met schulden en schuldeisers echt onwenselijk.’