Waterschappen vertellen niet het hele verhaal over droogte

Het was relatief vroeg in het jaar dat het stopte met regenen, en ook relatief lang. Die twee dingen samen maakten het toch tot een unieke periode van een week of zeven ongeveer. Een droog voorjaar in maart, april hebben we wel eens vaker gehad de afgelopen jaren. Maar even ter spiegeling: het droogste jaar van de laatste paar jaren, 2018, begon niet met een droog voorjaar. Toen werd het pas vanaf begin juni droog nadat het goed zomerweer werd. Het is leuk dat je je vraagt zo begint, want als mensen het erover hebben dat het droog is, dan bedoelen ze: het regent niet. Als je dat tegen de hydroloog zegt, dan denkt hij: ja, het regent niet, maar er is ook iets anders aan de hand. Vanaf maart begint ook de verdamping op gang te komen. Dan wordt de zon krachtiger: zonnestraling is de hoofdmotor achter verdamping. De grond droogt dan vanaf ‘bovenkant’ op. Als daar dan ook nog een derde aspect bij komt, namelijk ontwatering of drainage, dus dat het water uit de grond wegloopt, heb je nog een volgende component van droogte. Dan wordt het droger aan de ‘onderkant’ van de grond, waar die grondwaterstand zit.

Wat ik zag is dat zowel de media als degenen aan wie ze hun vragen stelden, en dat begint bij het KNMI, het er alleen maar over hadden dat het niet regende. Punt. Maar dat vind ik richting de maatschappij onvolledige berichtgeving, door mensen die er meer dan dat over kunnen vragen én over kunnen vertellen. Toen ik hetzelfde ook nog van waterschapszijde hoorde, dacht ik: nou moeten we toch wat completer zijn. Want ondertussen zag ik op Droogteportaal.nl, dat op vele plekken in Nederland de grondwaterstanden sneller zakten dan ik kon verklaren door alleen maar aan te nemen dat het niet regende.

Ik weet dat men in Brabant kijkt naar de grondwaterstanden op een x aantal plekken in een y aantal deelgebieden. Als die grondwaterstanden te laag dreigen te worden, kondigen ze inderdaad een beregeningsverbod af. In 2019 of 2020 is ook al zo vroeg een beregeningsverbod voor een aantal teelten ingegaan. Het tijdstip van het jaar waarop ze dit nu afkondigen is niet uitzonderlijk. Want 1 april is een typische datum dat ze daarnaar gaan kijken.

Kijk, als de neerslag dus uitblijft, de verdamping toeneemt, maar tegelijkertijd die grondwaterstand verder zakt dan ik met een neerslagtekort (neerslag minus verdamping) kan verklaren, dan moet er dus aan de ‘onderkant’ van de bodemkolom het grondwater weglopen. Anders zakt die grondwaterstand niet zoveel en zo snel als dat we zagen. Het grondwater gaat niet naar het binnenste der aarde, zal ik maar zeggen, maar naar sloten en beken. Dat betekent dat de waterschappen via hun stelsel aan waterlopen aan het ontwateren zijn, en dat werd toen niet benoemd.

Ik neem aan dat je het begrip ‘verdroging’ kent. Verdroging is typisch een effect van structureel menselijk ingrijpen in het landschap, en heeft te maken met structurele ontwatering. Met watergangen van een bepaalde diepte en omvang, en stuwen van een bepaalde hoogte. Die infrastructuur, en de bediening en beheer daarvan, zorgt dat ons landschap voor bepaalde functies ontwaterd wordt.

Nu lopen we tegen de grens aan, of we gaan er overheen, als het een keer echt droog weer wordt. Dan is het opeens alle hens aan dek, want dan heeft iedereen problemen: landbouw, natuur, scheepvaart, bebouwing. In diepe polders krijg je er de verzilting bij, in veenweidepolders de bodemdaling. Dan heb je alle poppen aan het dansen, om verschillende redenen. Maar de hoofdreden blijft dat de grondwaterstand gewoon te laag is. Die moet omhoog.

Dat is inderdaad het antwoord. Kijk, het mooie van Noord-Brabant is dat ze vrij snel erna met omvangrijke beleidsstukken zijn gekomen. Maar iedereen kan zelf zien dat er buiten in het veld nog niet voldoende gebeurt. De infrastructuur is onvoldoende aan het veranderen, zoals bijvoorbeeld verondieping en verbreding van watergangen, maar ook het acteren op de veranderingen door beheer is niet up to date.

Kijk, de provincie is toezichthouder op de waterschappen en een soort passieve waterbeheerder, want die zit niet zelf aan de stuwen, die bedient geen inlaten en stuurt niet de afvoeren. Maar de waterschappen wel. Als de infrastructuur die er nu is ten volle was benut om tijdig water vast te houden, had de situatie er in maart alweer iets anders uit gezien. Maar goed, we kwamen uit een hele natte tijd, met alle hens aan dek tegen de (grond)wateroverlast. Met klagende boeren, en plassen op het land.

In de afgelopen winter ontstond er een situatie met veel neerslag, maar ook met veel afvoer. Veel spreekwoordelijke sluizen stonden open; ik zeg het zwart-wit. Du moment dat het droog wordt en de verdamping op gang komt, klapt de grondwatersituatie heel snel om. Je zag de grondwaterstanden door de ontwatering al een tijdje zakken, en daarna werd het ook nog vanaf de ‘bovenkant’ droog. Dus dan zie je een snel en groter effect van de ontwatering, die al gaande was.

Correct, dat is kort en bondig samengevat. Als je door ontwatering bergaf gaat qua watervoorraad in de bodem, als je aan het afvoeren bent en de grondwaterstand gaat al omlaag, dan moet je een keuze maken: ga ik hiermee door?, of zal ik nu even wat rustiger aan doen zodat er een nieuw evenwicht ontstaat? Een waterschap ziet aan de weersverwachting dat het droger gaat worden. Soms klopt deze verwachting niet, soms wel. Maar er is waarschijnlijk ergens in februari 2025 door het KNMI voorspeld: er komt droog weer aan. Dus: wat doe je dan?

Het gaat daar voor een deel om akkerbouwgebieden, met aardappelen en ander zaai- en pootgoed. Vanaf half februari regende het niet meer, en was er ook een drogende wind uit het oosten. Dan zie je dat niet alleen vrij snel het bodemvochtgehalte in de grond daalt, maar dat het ook vrij snel te droog wordt voor alles wat aan de bovenkant de grond op en in moet: pootgoed, zaaigoed. Als je dat op of in droge grond legt, gebeurt er niks. Als die bovengrond niet vochtig is, dan wil de boer graag voor ontkieming de gewassen kunnen beregenen, om die toplaag een beetje vochtig te maken. Daar moet een waterschap water voor aanvoeren, anders trekt de boer de sloot leeg.

Dat klopt. Maar goed, wij in Nederland worden door het buitenland toch gezien als een kampioen waterbeheer? Zo gaan we de wereld over. Dat komt doordat wij anticiperen op het weer, doordat wij kunnen anticiperen op de Rijn- en Maasafvoer, die trouwens vanwege klimaatverandering af gaan nemen in het zomerhalfjaar. Er komt minder water uit de lucht vallen en de grote rivieren gaan ons land minder water opleveren: we moeten ons eigen grondwater meer gaan koesteren. Droogte-effecten nemen toe en verdroging is niet opgelost. Grondwaterbeheer moet snel nog belangrijker worden dan dat het al is, of zou moeten zijn. Maar wat zijn we nu aan het doen, als we niet op tijd en niet meer grondwater bufferen? We zijn goed in curatief en reactief handelen en wat minder in preventief handelen. Een ander verhaal is: gedragsverandering is moeilijk en kost tijd. Alleen, we moeten wel sneller aan de bak dan dat we nu denken.

Ik heb het een paar keer letterlijk zo gelezen: “Ja, het regent gewoon niet. Dat ligt aan de weergoden.” Maar wij zijn kampioen waterbeheer. Wij in Nederland weten hoe het moet. Dat staat netjes opgeschreven in allerlei beleidsnotities. Toch krijgen we het niet tijdig en niet voldoende aan de praat. Even een recent voorbeeld: kortgeleden besloot het provinciebestuur van Noord-Brabant eventueel en desnoods land te onteigenen als zij vindt dat dat voor het watersysteem de beste manier is om problemen aan te pakken.

Instrumenteel en juridisch staat alles klaar om te doen wat we willen doen. Noord-Brabant toont bestuurlijk lef. De rest van de overheden tonen dat volgens mij niet, of nog niet. Natuurlijk hebben we sinds november 2022 het beleidsvoornemen ‘Water en Bodem Sturend’, maar dat voornemen is door het huidige kabinet onvoldoende omarmd. Als er ergens een stuk grond moet worden gekocht, omdat dat anders het verondiepen én verbreden van een beek in de weg zit, dan vinden we dat moeilijk en doen we het maar niet. Dan zien we het over vijf jaar wel. Op elk niveau - bij het waterschap, de provincie en het rijk - is het de vraag wie stappen durft te zetten om het droogte- en verdrogingsprobleem aan te pakken. Ondertussen wordt het weer grilliger, gaat de klimaatverandering door en zullen we onze waterinfrastructuur en ons waterbeheer sneller en meer moeten hervormen. Er zal nog spreekwoordelijk wat water door de Rijn gaan en het zal bestuurlijke daadkracht vergen, voor het bufferen van het water in de nattere winters naar de veel drogere zomers.