Wat gentrificatie doet met de oude bewoners

Wat gebeurt er met een wijk wanneer nieuwe, kapitaalkrachtige bewoners hun intrede doen en het straatbeeld ingrijpend verandert? En wat doet dat met de mensen die er al woonden? In zijn promotieonderzoek aan de Radboud Universiteit Nijmegen laat econoom, socioloog en filosoof Marijn Knieriem zien dat gentrificatie niet alleen financiële en praktische gevolgen heeft, maar ook kan worden ervaren als een vorm van miskenning door bewoners die zich sterk verbonden voelen met hun wijk. Op dinsdag 30 september verdedigt hij zijn dissertatie.

In zijn onderzoek richtte Knieriem zich op de ervaringen van bewoners in gentrificerende wijken. ‘Gentrificatie is het proces van opwaardering van een wijk. Deze opwaardering gaat gepaard met de verdringing van degenen die de wijk al gebruikten’, legt Knieriem uit. De nieuwkomers in een wijk behoren tot een hogere sociaaleconomische klasse dan degenen die er eerder waren.

Kloof

Dit proces heeft vaak verstrekkende gevolgen voor de oorspronkelijke bewoners, zegt Knieriem: ‘Het kan leiden tot gedwongen verhuizingen, hogere kosten voor levensonderhoud en het verlies van een sociaal netwerk waarin mensen elkaar hielpen.’ Dat zij worden verdrongen, komt volgens de promovendus onder andere door de zogeheten ‘rent gap’, oftewel de ‘huurkloof’. Dit houdt in dat er een verschil ontstaat tussen de huur- en woningenprijzen die gevraagd worden en die in potentie gevraagd kunnen worden. Knieriem: ‘Als er zo’n kloof ontstaat, leidt dat tot een prikkel bij huisbazen en projectontwikkelaars om meer te geld te vragen voor hun eigendom in die wijken. Dit zorgt er bijvoorbeeld voor dat de kinderen van de oude bewoners zich geen woning in hun oude wijk kunnen veroorloven, waardoor ze verkassen naar andere buurten of steden.’

Te duur

Volgens Knieriem gaat gentrificatie vaak gepaard met een veranderend aanbod aan winkels en horeca, dat zich hoofdzakelijk richt op de nieuwe bewoners: ‘Koffietentjes, cafés en restaurants schikken zich naar de wensen van de nieuwkomers. Dat kan ertoe leiden dat de oorspronkelijke bewoners zich steeds minder thuis voelen in hun eigen wijk. De sfeer in de buurt verandert. Daarbij zijn die voorzieningen voor hen meestal ook veel te duur.’

Miskenning

Dat zijn enkele praktische en financiële gevolgen van gentrificatie. Maar dit proces kan volgens de onderzoeker op nog meer manieren ingrijpen in het leven van de mensen in gentrificerende wijken. ‘Gentrificatie kan namelijk ook ervaren worden als een uitdrukking van miskenning van de mensen die zich sterk aan een wijk verbonden voelen’, zegt Knieriem. Aan de hand van twee casussen laat hij dat zien: de Rotterdamse Tweebosbuurt en de wijk Quartier Maritime in Sint-Jans-Molenbeek, een Belgische gemeente in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Knieriem interviewde bewoners om de gentrificatieprocessen in beide buurten met elkaar te vergelijken.

Rotterdam

Te beginnen in Rotterdam. In de Tweebosbuurt zijn 524 sociale huurwoningen gesloopt. Op de plaats waar deze woningen stonden, worden 177 nieuwe sociale huurwoningen gebouwd, alsmede 101 private huurwoningen, 29 middenhuurwoningen en 143 koophuizen. Onder de streep een nettoverlies van 347 sociale huurwoningen in deze buurt. Ondanks protesten en vele acties van bewoners ging de sloop toch door.

Nood

Uit de interviews bleek dat verschillende vormen van ervaren miskenning een rol speelden in het proces van de sloop van de woningen. Knieriem: ‘De bewoners ervoeren onvoldoende erkenning van hun nood aan een goede woning. Ze vonden dat hun mening over de sloopplannen niet serieus werd genomen en dat ze gediscrimineerd werden op basis van klasse en etniciteit. De sociale verbanden in de wijk werden volgens de geïnterviewden ook niet erkend door beleidsmakers.’ De deelnemers vonden bovendien dat uit het Rotterdamse woonbeleid bleek dat werd neergekeken op de bijdragen die de bewoners leverden aan de samenleving.

Trots

Daarentegen gaven sommigen aan dat de strijd die ze tegen de sloop gevoerd hebben wel een bron van eigenwaarde was. ‘Ze zagen zichzelf als voorbeeld voor de rest van Nederland en vonden dat ze trots mochten zijn op hoe ze zich hebben verzet tegen de sloop’, verduidelijkt Knieriem. ‘De bewoners van de Tweebosbuurt konden de miskenning die ze ervoeren soms dus via hun strijd omzetten in een gevoel van eigenwaarde.’

Brussel

In Brussel was de situatie heel anders. Daar ging het niet om de sloop van huizen, maar om de realisatie van een groot nieuwbouwproject dat direct naast de wijk werd gebouwd. Een oud treinstation werd volledig gerenoveerd en omgebouwd tot een open ruimte met winkels, restaurants en een Food Market. Hoge woontorens werden uit de grond gestampt. Maar met de hoge prijzen van de restaurants en de appartementen komen deze ontwikkelingen vooral tegemoet aan de wensen van een nieuwe, welvarende groep mensen en minder aan de noden van de inwoners van het Quartier Maritime. Knieriem: ‘Weliswaar hoefden de oorspronkelijke bewoners niet letterlijk te vertrekken, maar zij zagen hun wijk wel enorm veranderen. Er ontstond een duidelijk onderscheid tussen het nieuwe, rijkere deel, en het oude, armere deel.’

Transformaties

Dat leidde ook tot een andere reactie. Knieriem: ‘De bewoners van het Quartier Maritime vonden dat hun gelijkheid onvoldoende werd erkend op twee vlakken: enerzijds ervoeren ze dat hun opvattingen over de ontwikkelingen in de wijk niet serieus werden genomen, anderzijds meenden ze dat hun gelijkheid ook werd geschonden doordat de publieke ruimte in de wijk steeds meer veranderde in een exclusieve ruimte voor een rijkere laag van de bevolking. Daarnaast meenden ze dat de sociale relaties van de inwoners van het Quartier Maritime onvoldoende werd erkend. Dit kwam tot uitdrukking in de sociale en culturele transformaties van de wijk en in de hogere huizenprijzen en huren, waardoor het moeilijker werd voor de lokale bevolking om een woning in het Quartier Maritime te vinden.’

Ambivalenter

Tegelijk gaven sommigen aan dat er ook positieve kanten aan de wijkontwikkelingen zaten. Na jaren van ontbrekende investeringen zijn er in elk geval meer faciliteiten en mogelijkheden om evenementen te organiseren, ook voor mensen in de wijk. Daarnaast stijgen de huizenprijzen, wat in het belang is van de huizenbezitters in het Quartier Maritime. ‘De ontwikkelingen in de wijk zijn dus in financiële zin profijtelijk voor de lokale huizenbezitters. Inwoners voelden zich dus wel miskend, maar het was ambivalenter dan in de Rotterdamse Tweebosbuurt’, aldus de promovendus.

Achterstelling

Knieriem heeft nog wel adviezen voor andere (grote) gemeenten: ‘Heb oog voor die ervaring van miskenning. Dat gevoel zit sowieso al diep door hun sociaaleconomische of maatschappelijke positie, maar komt echt tot uiting bij het proces van gentrificatie.’ Hij wijst als voorbeeld naar Rotterdam. In beleidsdocumenten van die gemeente staat dat kansrijke groepen moeten worden aangetrokken tot de stad. ‘Daartoe moesten hoger geprijsde woningen gebouwd worden en lager geprijsde woningen gesloopt, wat minder woningen voor mensen met lagere inkomens tot gevolg heeft. Gentrificatie kan zo ervaren worden als een uitdrukking van achterstelling. Als gemeentelijke beleidsmakers willen voorkomen dat bepaalde bewoners de stedelijke transformaties als onrechtvaardig ervaren, moeten zij daarmee rekening houden.’