Overheden verhogen druk op vervuilend Tata

Wijk aan Zee, een decemberavond. Zwart steken de huizendaken aan de Julianaweg af tegen de horizon. Vlak daarboven krult de ene na de andere wolk op uit de pijpen van Tata Steel. Het is zuidenwind, ongunstig voor de ruim tweeduizend bewoners van het kustdorp in de gemeente Beverwijk. Maar te ruiken of te horen valt er vandaag niks.

Waslijn

In een zaaltje in dorpshuis de Moriaan wachten vijf medewerkers van de omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied (OD NZKG) op hun bezoek. Over vergunningen zal het vanavond gaan. Hoe die tot stand komen en door de omgevingsdienst waar mogelijk worden aangescherpt. Omgevingsmanager Fons Bennink, losjes gekleed, heet binnendruppelende dorpsbewoners met een persoonlijk woord welkom. ‘Vroeger’, vertelt een oud-medewerker van de staalfabriek bij de hem aangereikte koffie, ‘moest je elke zomer minstens drie keer je waslijn schoonmaken. Nu hoeft het nog maar één keer.’

Grafietregens

Het is beter geworden, wil hij maar zeggen, sinds de zwarte grafiet­regens van 2018 de schadelijke uitstoot van Tata Steel in de IJmond pijnlijk zichtbaar maakten. ‘Bezorgde ouders’ uit de omgeving van de fabriek richtten de stichting Frisse Wind op, die sindsdien ‘strijdt voor een gezonde en veilige leefomgeving’. Met behoorlijk succes. Zesduizend mensen sloten zich aan en drongen Tata met onderzoeken over de luchtkwaliteit en rechtszaken in het defensief. Maar gaat de vermindering van de uitstoot van zeer zorgwekkende stoffen wel hard genoeg?

Zeer zorgwekkende stoffen

Boven de bijeenkomst in de Moriaan hangen de dwangsommen van in totaal 26 miljoen euro die omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied aan Tata heeft opgelegd, vanwege het overschrijden van de milieunormen bij de batterijschoorstenen van de Kooksgasfabriek 1 en Kooksgasfabriek 2. Bij de eerste fabriek werd de norm voor zeer zorgwekkende stoffen tot twintig keer overschreden, bij de tweede fabriek tot vijf keer. Tata toont zich weinig schuldbewust. Het bedrijf vecht de dwangsommen aan.

Vrijuit

Een commissie onder leiding van Jozias van Aartsen publiceerde in 2021 een alarmerend rapport over ons stelsel van vergunningverlening, toezicht en handhaving (VTH). Dat was versnipperd en vrijblijvend, oordeelden ze. De vervuilende industrie ging te vaak vrijuit. Van Aartsen kwam met tien noodzakelijke maatregelen om onze leefomgeving te redden, zoals het robuuster maken van de omgevingsdiensten en het versterken van hun autonomie. Vorig jaar liep het na het rapport in allerijl opgetuigde interbestuurlijk programma versterking VTH-stelsel (IBP-VTH) alweer af. Heeft het geholpen? Waar kun je het beter meten dan bij het bedrijf dat jaar in, jaar uit de top vijf aanvoert van meest vervuilende bedrijven in Nederland.

Woordvoerder

Ja, ze wist waar ze in de zomer van 2024 aan begon, zegt Suzanne Klaassen in haar wethouderskamer te Beverwijk. Als D66-Statenlid had ze tussen 2015 en 2020 al duurzaamheid en de energietransitie in portefeuille en was ze woordvoerder op het dossier grafietregens. Maar als nieuwbakken Beverwijkse bestuurder kreeg ze niet alleen milieu en gezonde leefomgeving toebedeeld, maar ook economie. Kortom: het complete Tata-dossier.

Kloppende hart

In de kast achter Klaassens vergadertafel prijkt prominent het vorig jaar verschenen boek Het eeuwige vuur van Daan Dekker over de toen een eeuw oude staal­fabriek. Klaassen heeft erin kunnen lezen over hoe de IJmond en de vroegere Hoogovens in de twintigste eeuw vervlochten raakten. Circa 20.000 werknemers telde het bedrijf op z’n hoogtepunt, midden jaren zeventig. Zwembaden, buurthuizen, sporthallen en speeltuinen verrezen dankzij de financiële steun van het bedrijf. De fabriek vormde het kloppende hart van de IJmond.

Groen staal

Inmiddels is het aantal werknemers bij Tata gehalveerd. Maar met de schil van lokale toeleveranciers vormt het bedrijf nog steeds de economische motor van de IJmond. Hoe ga je als wethouder leefomgeving en economie om met de ogenschijnlijke spagaat van milieu-overlast en werkgelegenheid? ‘Gelukkig zijn beide zaken vaak goed met elkaar te verenigen’, reageert Klaassen. ‘Tata Steel had al het plan ‘Groen staal’ liggen, waarmee forse verbeteringen worden doorgevoerd in hun productieproces. Dat moet leiden tot verdere verduurzaming en een reductie van de uitstoot van CO2. Zo zetten we stappen om de kwaliteit van leefomgeving te verbeteren en houden we de bedrijvigheid intact. Die koers is er. Maar dat plan moet nu eens echt worden uitgevoerd.’

Versnippering

Als Beverwijks wethouder is Klaassen ook voorzitter van de omgevingsdienst IJmond, die werkt voor veertien gemeenten. Daar openbaart zich meteen de versnippering van VTH-taken die Van Aartsen een doorn in het oog was. Want de vergunningverlening, het toezicht en de handhaving bij Tata Steel berust niet bij IJmond (die heeft hierover slechts een ‘adviesfunctie’), maar bij de omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied. Die opereert namens de provincie en is een van de zes omgevingsdiensten in Nederland die is gespecialiseerd in het toezicht op risicovolle bedrijven. Maar de natuur­vergunningen van Tata vallen dan weer onder de omgevingsdienst Noord-Holland-Noord.

Onhandig

Onhandig, die drie diensten, vindt ook Klaassen. Ze sluit zich aan bij een recent rapport van Onno Hoes dat een verregaande samenwerking, zo niet fusie bepleit tussen de OD’s IJmond en Noordzeekanaalgebied. Die laatste is met zo’n 700 medewerkers een van de meest robuuste diensten. IJmond (met een kwart van die werknemers) bungelt bij de beoordeling van de 26 OD’s doorgaans onderin. ‘De nabijheid van OD IJmond hier in de regio is super waardevol’, zegt Klaassen. ‘Maar tegelijk zie je dat de dienst eigenlijk te klein is om haar werk goed te kunnen doen.’

Onder druk

Volledig overtuigd van Tata’s verduurzamingsplannen zijn ook Klaassen en haar Beverwijkse college overigens nog niet. ‘Gezien de grote belangen van Wijk aan Zee hecht het college er waarde aan om expliciet te benadrukken dat wij vinden dat het belang van de gezonde leefomgeving in Wijk aan Zee onder druk staat en dat wij vinden dat de gezondheidswinst van Heracless-Groen Staal tegenvalt’, schrijven ze in een recent advies aan de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied.

Maatwerkafspraken

De gemeente refereert aan de afgelopen voorjaar voorgestelde ‘maatwerkafspraken’ tussen Tata en het rijk. Tot twee miljard euro krijgt de staalproducent straks mogelijk van de overheid gestort om extra CO2 te reduceren. Maar waar blijft de gezondheidswinst voor de inwoners van Wijk aan Zee? Het college verwijst naar een uit 2023 daterende Gezondheidsrapportage door het RIVM, waarin werd aangetoond dat inwoners van Wijk aan Zee gemiddeld 2,5 maand korter leven door de blootstelling aan fijnstof en stikstof­dioxide. Klaassen: ‘Ik hoop dat de omgevingsdienst ons advies serieus neemt en er goed naar kijkt.’

Calculerend

‘Ik omschrijf het gedrag van Tata als calculerend’, zegt directeur Loes de Maat van de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied in haar Zaanse kantoor. Ze verwijst naar een landelijke interventiematrix voor handhavers in het omgevingsrecht. Onder calculerend gedrag wordt verstaan dat de overtreder de gevolgen van zijn daad op de koop toeneemt en alleen tot het gewenste gedrag overgaat als de toezichthouder met sancties dreigt. Met andere woorden: net zolang door rood blijven rijden tot er een serieuze bekeuring volgt.

Schoorsteen

Natuurlijk ga je als omgevingsdienst ook gesprekken aan met de Tata-directie om ze ertoe te bewegen met die overtredingen te stoppen, verklaart De Maat. ‘Dan krijgen we verhalen terug over hoe de compliance anders wordt ingericht en wat voor belangen er spelen. Allemaal prima. Maar wij kijken uiteindelijk gewoon naar wat er uit de schoorsteen komt.’

Lees het hele verhaal over Tata in de eindejaarsspecial van Binnenlands Bestuur (inlog).