Gemeenten pakken met civielrecht vervuiler aan

De vervuiler betaalt. En als hij dat niet doet, zetten lokale overheden van oudsher bestuursrecht in. Civielrecht biedt echter een zeer bruikbaar alternatief voor overheden.

Moreel verwerpelijk

‘Ik zal niet opgeven voordat we alles terug hebben, tot de laatste cent’, zegt wethouder milieu Arno Bonte (GroenLinks) van de gemeente Helmond strijdvaardig. Hij heeft het over de laatste cent van een bedrag van, voorlopig, 10.422.007 euro. Dat is de geschatte schade die het Helmondse bedrijf Custom Powders heeft veroorzaakt door tussen 1998 en 2018 PFAS naar lucht en water uit te stoten. Een gebied van pakweg 2 bij 3 kilometer moet worden gesaneerd. Maar Custom Powders is slechts een klein bedrijfje en inmiddels failliet. De gemeente heeft ook Chemours aansprakelijk gesteld. Dit chemische bedrijf uit Dordrecht gaf namelijk opdracht om met PFAS-houdende stoffen te werken, hield daarbij milieu-informatie achter en heeft zich, volgens de wethouder, ‘moreel verwerpelijk’ gedragen.

Sanering

Het is een zaak die al lang speelt en waarvan het einde voorlopig nog niet in zicht is. ‘Eind 2017 kwamen we via metingen van het waterschap een PFAS-vervuiling op het spoor en dat bleek van Custom Powders te zijn’, zegt Bonte. ‘De vervuiling is in het oppervlaktewater aangetroffen, maar uiteindelijk bleek er veel in de grond te zitten. Begin 2018 is de vervuiling gestopt en zijn we het proces van schoonmaken ingegaan.’

Omdat Custom Powders ontkent dat het bedrijf op basis van de Wet bodembescherming verantwoordelijk is voor de verontreiniging die het heeft veroorzaakt, belanden gemeente en bedrijf bij de Raad van State. Die geeft op 5 april 2023 de gemeente Helmond gelijk. ‘Toen hebben we Custom Powders gedwongen om met een saneringsplan te komen’, vertelt Bonte. Maar het plan dat het bedrijf aandroeg raakte volgens hem ‘kant noch wal. Dus we hebben dat afgekeurd, hen gevraagd met een nieuw plan te komen. Niet veel later waren ze failliet.’

Zakken teflon

Al voor het faillissement was duidelijk dat Custom Powders die tien miljoen euro nooit zou kunnen ophoesten. Dat lag anders voor Chemours en diens voorganger DuPont, dat een grote stempel op de werkzaamheden van Custom Powders drukte, aldus Bonte. ‘Ze kregen grote zakken met nat teflon binnen, droogden dat en dan ging het weer terug naar DuPont.’ Volgens de gemeente had de chemiereus grote invloed op de bedrijfsvoering. Maar toen de gemeente het bedrijf aansprakelijk stelde, volgde slechts een korte reactie. ‘Ze zeiden: wij accepteren geen aansprakelijkheid, wij waren slechts klant.’

Door Chemours alvast aansprakelijk te stellen wilde de gemeente vooral verjaring voorkomen. Vooralsnog is de gemeente bezig de juridische onderbouwing van de aansprakelijkheidsstelling in elkaar te timmeren. Zover is het nog niet. ‘We weten pas welke financiële claim we bij Chemours neerleggen op het moment dat we in beeld hebben gebracht hoe groot de vervuiling is en we het saneringsplan hebben gemaakt’, aldus de wethouder.

Dordrecht

‘In de krant wordt de suggestie gewekt dat Chemours verantwoordelijk is voor het handelen van Custom Powders. Of dat zo is kan ik echt niet beoordelen’, antwoordt Edward Brans desgevraagd. Brans is advocaat bij Pels-Rijcken en één dag in de week hoogleraar duurzaamheid en milieuaansprakelijkheid aan de Universiteit Utrecht. Hij vertegenwoordigt de gemeenten Dordrecht, Sliedrecht, Papendrecht en Molenlanden in hun juridische strijd tegen Chemours in Dordrecht. Ook in die gemeenten is sprake van de verontreiniging van een groot gebied met PFOA (een van de vele soorten PFAS), in dit geval door de uitstoot van Chemours. De gemeenten, die al in 2018 Chemours aansprakelijk hadden gesteld, daagden het bedrijf in 2021 voor de rechter.

Veelomvattend

Opvallend aan deze zaak is dat de gemeenten het principe van ‘de vervuiler betaalt’ vanaf de start hebben nagestreefd via civielrecht en niet via bestuursrecht. Dat bestuursrecht zou in dit geval de Wet bodembescherming als uitgangspunt nemen. ‘Een handhavingsverzoek doen dat ziet op vier gemeenten is nagenoeg onmogelijk’, aldus Brans over de bestuursrechtelijke route. Zo’n verzoek betreft een specifiek perceel waarna een oordeel volgt voor alleen dat perceel. ‘Handhaving voor tien procent van het territoir van de gemeente, dat ken ik bestuursrechtelijk helemaal niet. Daar is geen ervaring mee. Dat is te veelomvattend. Bovendien, omdat niet al die stukken grond vlak naast elkaar liggen, komt telkens de vraag op: is er gezien de Wet bodembescherming wel een noodzakelijkheid hier tot het ongedaan maken van de bodemverontreiniging over te gaan?’ De uitkomst zou zelfs kunnen zijn dat een verontreiniging kan blijven zitten, zolang verspreiding wordt voorkomen.

Aangetast eigendom

Deze afwegingen op perceelsniveau, inclusief onzekere uitkomsten, kunnen worden voorkomen door civielrecht in te zetten. Waar bestuursrecht is gericht op het wegnemen van het risico van een verontreiniging, is civielrecht gericht op het terugbrengen van de economische waarde van het door verontreiniging aangetaste eigendom. Brans: ‘Bij civielrecht kun je zeggen: ik wil dat op mijn hele perceel de verontreiniging ongedaan gemaakt wordt. Ik hoef niet te tolereren dat mijn perceel aangetast is door jouw verontreiniging. Vanuit civielrechtelijk perspectief hoef je dan alleen nog maar aan te tonen – “alleen” tussen aanhalingstekens – dat die eigendommen aangetast zijn geraakt.’

Voor de vier ‘Chemoursgemeenten’ heeft dit goed uitgepakt. Op 27 september 2023 kregen ze van de Rotterdamse rechtbank deels gelijk: Chemours is aansprakelijk voor de schade die is veroorzaakt door de PFAS- uitstoot tussen 1984 en 1998. Het bedrijf wist toen al van de schadelijkheid van PFAS maar verzuimde de overheden op de hoogte te brengen en deed zelf te weinig om de uitstoot te voorkomen.

Omgevallen boom

Brans legt uit waarom Chemours aansprakelijk is: ‘De rechter heeft gekeken naar de omgevallen-boomjurisprudentie. Daar volgt uit dat als een boom omvalt en hij komt op het perceel van de buurman terecht, je een verwijderingsplicht hebt met betrekking tot die boom. Het zou best kunnen dat jou geen verwijt kan worden gemaakt, maar die boom is wel van jou en datgene wat je op het territoir van die ander hebt neergelegd, moet je opruimen. Dat is de basis voor de Chemours-uitspraak.’

Zembla

De Helmondse wethouder Bonte heeft na een recente uitzending van Zembla een stuk meer vertrouwen dat de gemeente de PFAS-schade kan verhalen op Chemours. De wethouder heeft gezien dat het bedrijf PowerPointpresentaties heeft gegeven ‘waarin medewerkers geïnstrueerd werden: hoe ga je om met het drogen van die teflon, wat doe je met het afvalwater dat wegloopt, inclusief instructies om dat direct op het riool te laten lopen.’ Voor de gemeente was de Zembla-uitzending aanleiding om aangifte te doen van een milieudelict. ‘Ze hebben in strijd met de vergunning jarenlang rechtstreeks PFAS-houdend water op het riool geloosd.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 11 van deze week.