Als rioolbeheerder bepaal jij hoe circulair de openbare ruimte wordt

Gaat de straat open voor rioleringswerkzaamheden? Grijp deze kans om uitdagingen als circulariteit, de energietransitie en klimaatadaptatie, biodiversiteit en waterkwaliteit gelijk mee te nemen. Hoe je dit als gemeente aanpakt vertellen Marleen Arntz, kennisregisseur en programmamanager circulariteit bij Stichting RIONED en Ruud Jansen, wegbeheerder en adviseur Techniek en Ontwikkeling bij de gemeente Dongen. “Betrek iedereen die daar een belang bij heeft, al in de initiatieffase bij jouw projecten.”

Opgaven slim combineren

Als rioolbeheerder kun je de samenwerking tussen spelers in de openbare ruimte gebruiken om net dat extra stukje circulariteit in je project te stoppen, vertelt Marleen. “Door vroegtijdig, in het nieuwe ontwerp voor de openbare ruimte al rekening te houden met materialen die vrijkomen wanneer de straat opengaat, kun je deze later weer hergebruiken.” Ook kun je materialen besparen door verschillende opgaven slim te combineren. Bijvoorbeeld door meer groen terug te laten komen of water meer te laten infiltreren in plaats van afvoeren.

Elkaar helpen en versterken

Tegelijkertijd kan het ingewikkeld zijn om materialen te hergebruiken bij werkzaamheden in de openbare ruimte. Marleen: “De werkzaamheden zijn zeer efficiënt op elkaar afgestemd. Het lijkt haast alleen te realiseren door nieuwe producten te gebruiken bij de herinrichting van de straat. Deze bestel je en zijn op tijd gereed. Oude materialen worden afgevoerd, nieuwe materialen gaan erin. Met als resultaat: een klimaatvriendelijk ingerichte straat die snel is uitgevoerd. Maar circulair? Dat is het niet.”

Hier kan het budget vanuit de rioolheffing het verschil maken. Marleen: “Werkzaamheden die bijdragen aan het stedelijk water mogen gefinancierd worden vanuit de rioolheffing.” Een wegbeheerder die bijvoorbeeld waterdoorlatende wegverharding [ontworpen om regenwater door te laten naar de ondergrond, red.] wil aanleggen, kan hier een deel van de rioolheffing voor gebruiken. In dat geval kun je als rioolbeheerder eisen stellen aan de werkzaamheden, zoals dat vrijkomende materialen worden hergebruikt. Zo kun je elkaar helpen en versterken.”

Het begint bij het meerjarenplan

Het beste moment om hiervoor samen op te trekken met alle andere spelers in de openbare ruimte is zo vroeg mogelijk, bij het samenstellen van het meerjarenonderhoudsplan. Marleen: “Als rioolbeheerder heb je een cruciale plek in het proces. Bij het samenstellen van je meerjarenplannen, je projectenlijst, wil je de rioleringsprojecten circulair al aan laten sluiten op de projecten van groenvoorzieningen, nutsbedrijven en andere partijen. Hier kijk je naar wat je de komende jaren aan onderhoud wilt gaan uitvoeren en wat hiervoor nodig is.” Ook het aanpakken van de riolering biedt duurzame opties, vervolgt Marleen. “Je kunt bijvoorbeeld alle nutsvoorzieningen op orde brengen in een gezamenlijke sleuf. Hiermee bespaar je op graafkosten, voorkom je herhaalde degradatie van het wegdek en creëer je meer ruimte voor boomwortels.”

Ook kun je in deze fase ambities gelijktrekken, vastleggen en realiseren. Marleen: “Als de organisatie bijvoorbeeld een bepaalde ambitie heeft op het gebied van biodiversiteit, dan kun je met elkaar kijken hoe je die ambitie in een project kunt waarmaken.” Opgaven als klimaatverandering, hittestress, hevige regenval en een tekort aan grondstoffen vragen immers steeds meer om een multidisciplinaire aanpak. Samen plannen en ontwerpen is essentieel om deze aanpak te laten slagen.

Zo vroeg mogelijk

In de gemeente Dongen werken de beheerders van de openbare ruimte op een vergelijkbare manier. Zo vroeg mogelijk komen zij bij elkaar. “Mijn eerste sparringpartner is altijd de rioolbeheerder”, vertelt Ruud Jansen van de gemeente Dongen. “Bij een inspectie op locatie kijken we altijd naar de leeftijd van de weg en wat eronder ligt. We kijken naar de gehele buitenruimte, omdat de straat toch volledig opengaat. Samen beoordelen we de kwaliteit van alle verhardingsmaterialen, en wat wel en niet herbruikbaar is. Deze informatie is onze eerste bijdrage voor de begroting. Daarover gaan we met de andere afdelingen in gesprek: wat willen we hier in deze straat allemaal aanpassen en over welke materialen beschikken we om dit te realiseren?”

Het streven is om ervoor te zorgen dat de weg de komende twintig jaar niet open hoeft. Ruud: “De riolering gaat gemiddeld tachtig jaar mee. Een weg ongeveer veertig. We leggen alles aan op zo’n manier dat we na minimaal veertig jaar de weg kunnen vervangen. Stel dat je een warmtenet wilt aanleggen, dan kun je dit gelijk meepakken. Hetzelfde geldt voor klimaatadaptatie. Je kunt meteen waterdoorlatende verharding aanleggen en groenstroken maken, zodat je het water kunt afkoppelen.”

Aan de voorkant komen

In Dongen wordt een nieuw project vier jaar voor uitvoering op de begroting gezet. Ruud: “Zo hebben we ruim de tijd om te komen tot een nieuwe inrichting voor de openbare ruimte en een circulaire aanpak.” De huidige materialen die er liggen, worden in het eerste jaar beoordeeld. “Weten we welke materialen we willen hergebruiken en wat de kwaliteit van de materialen is, dan geven we dit door aan de ontwerpers.” Dit wordt zo vroeg mogelijk gedaan, ruim voordat een nieuw ontwerp voor de openbare ruimte wordt gemaakt. Is het ontwerp gereed, dan gaat de projectleider met de nutsbedrijven om tafel. “Met hen maken we afspraken zodat zij hun werkzaamheden gereed hebben voordat wij met onze uitvoering starten.”

Ruud is het met Marleen eens dat het belangrijk is om zo vroeg mogelijk in het proces de samenwerking op te zoeken. “Betrek iedereen die daar een belang bij heeft al in de initiatieffase bij jouw projecten. Zorg dat zij hun wensen kunnen uiten en input kunnen leveren, zodat deze punten op tijd in jouw eerste begroting of raming terechtkomen. Het plan hoeft dan nog niet volledig uitgewerkt te zijn, maar je kunt zo wel alvast een deel van de begroting reserveren die nodig is voor de realisatie.”

Verbinding tussen beleid en werkvloer

Een plek voor circulariteit in het gemeentelijke beleid is essentieel om deze aanpak te laten slagen. Hoe duidelijk het beleid op dit gebied is, verschilt per gemeente. Daarbij blijkt het vaak lastig om dit beleid te vertalen naar de uitvoering. Geregeld stranden ambities omdat een directe lijn van beleidsstuk naar projectteam ontbreekt.

Marleen: “Als je als gemeente duurzaam en circulair wilt zijn en weet dat de straat maar één keer open gaat, dan moet je gelijk alle duurzame doelen meenemen.” Dit lukt alleen als beleid, geld en mandaat goed zijn geregeld. Zo moet circulair werken onderdeel zijn van gemeentelijke plannen en doelen (beleid). Daarnaast moet er binnen bestaande budgetten - zoals de rioolheffing – ruimte zijn voor circulaire maatregelen (geld). Tot slot moeten projectleiders de ruimte en steun krijgen van bovenaf om van standaardroutes af te wijken als dat nodig is voor circulariteit (mandaat).

Zo ontstaat een cultuur waaraan steeds meer mensen deelnemen, en waarbinnen met initiatieven geëxperimenteerd kan worden op de werkvloer. Uitgevoerd door koplopers, zoals Ruud en zijn collega’s. Marleen: “Als de positieve ervaringen die binnen deze projecten worden opgedaan ook binnen de organisatie opvallen, dan kan de hele organisatie ervan leren. Deze vrijheid voor initiatieven vanuit de praktijk stimuleert medewerkers om circulair te denken. Ondersteun hen met duidelijke kaders en beleid. Zo blijft circulariteit niet alleen bij een ambitie, maar wordt het een vaste werkwijze binnen de organisatie. Dat beleid en werkvloer elkaar op deze manier kunnen vinden, dat is de sleutel.”