Kansen en uitdagingen voor gemeenten: Impulsbudget en toekomst leerwerkbedrijven

Hoe toekomstbestendig is onze sociale infrastructuur eigenlijk? Gemeenten staan voor een cruciale opgave: het versterken van leerwerkbedrijven én het maken van scherpe keuzes in een krap sociaal domein. Met het Impulsbudget ligt er een kans om deze vernieuwing mogelijk te maken. Maar hoe benut je dat slim - en op tijd? In dit artikel delen experts Anton Revenboer en Pieter Severijns hun visie, tips en inzichten voor gemeenten die echt het verschil willen maken.

De Kamerbrief van 6 juli 2023 riep gemeenten op een duidelijke visie te ontwikkelen voor hun sociale infrastructuur. Inmiddels zijn er stappen gezet en zijn gemeenten volop bezig met het verkennen van hoe een toekomstbestendige sociale infrastructuur eruitziet. Maar wat betekent dit nu precies voor de toekomst van leerwerkbedrijven? En zijn deze bedrijven financieel nog wel houdbaar?

In de Miljoenennota 2025 en de Voorjaarsnota 2025 heeft het ministerie van SZW extra budget toegekend via het Impulsbudget. Daarnaast is er, in samenwerking met de VNG, Divosa en Cedris, een ondersteuningsstructuur opgezet voor gemeenten. De komende periode is essentieel voor gemeenten die willen profiteren van de kansen die het Impulsbudget biedt. Hoe kunnen zij zich optimaal voorbereiden en inspelen op deze veranderingen? Anton Revenboer (partner sociaal domein, Galan Groep) en Pieter Severijns (adviseur sociaal domein, Wyzer) delen hun inzichten.

Terugblik op de Participatiewet

De Participatiewet, die in 2015 werd ingevoerd, bracht de Wet werk en bijstand (Wwb), de Wet sociale werkvoorziening (Wsw) en delen van de Wajong samen. Pieter: “De overheid wilde kwetsbare inwoners meer kansen bieden. Het doel was om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt beter te ondersteunen. De Banenafspraak met werkgevers was daar een belangrijk onderdeel van.” Toch zijn er na tien jaar kanttekeningen te plaatsen, merkt Anton Revenboer op. Hij wijst erop dat sommige mensen die voorheen in aanmerking kwamen voor de Wsw, nu veel moeilijker of helemaal niet meer aan het werk kunnen komen.

Dit vraagt om meer ondersteuning dan aanvankelijk was voorzien. Daarnaast blijkt de groep Wsw-medewerkers sneller af te nemen dan verwacht. Dat betekent dat in de komende jaren veel plekken zullen verdwijnen. De instroom van nieuwe medewerkers kan deze leegte niet zomaar opvullen. Deze nieuwe groep heeft vaak een grotere afstand tot de arbeidsmarkt en vraagt daarmee meer ondersteuning en begeleiding. Dat maakt de loonwaarde lager. Dit legt grote druk op de leerwerkbedrijven en stelt gemeenten voor aanzienlijke financiële uitdagingen. Het proces gaat vaak sluipenderwijs, wat het risico met zich meebrengt dat de ernst van de situatie pas te laat wordt onderkend. Anton Revenboer: “Dit is een complex bestuurlijk krachtenveld tussen verschillende samenwerkende gemeenten. Maar het biedt ook kansen om de gemeentelijke visie concreet uit te werken en af te stemmen met andere doelstellingen in het sociaal domein.”

Wat houdt het Impulsbudget in?

Het Impulsbudget is een kans die de landelijke overheid biedt, omdat men inzag dat gemeenten een uitdagende combinatie van verantwoordelijkheden hebben. Pieter legt uit: “De doelgroep heeft meer ondersteuning nodig en de gemeenten dragen zware verantwoordelijkheden, maar er waren onvoldoende middelen.”

In totaal is er voor de periode van tien jaar (2025–2034) een bedrag van 289,7 miljoen euro beschikbaar. Het bedrag wordt jaarlijks via een decentralisatie-uitkering beschikbaar gesteld aan centrumgemeenten van samenwerkingsverbanden. De verdeling is afhankelijk van het ‘doelgroepenregister gemeentelijke doelgroep’. Pieter: “Het bedrag ligt jaarlijks klaar voor de versterking van leerwerkbedrijven, maar de directies en afdelingen van gemeenten moeten tijdig aangeven waar hun behoefte ligt.” Anton voegt toe: “Als de gemeenten dit niet op tijd aangeven, kan het geld voor andere zaken worden gebruikt. In een periode van ombuigingen is het snel besteed aan andere prioriteiten.” De verdeling van het budget over de verschillende gemeenten is te vinden in de Specificatie verdeling van het Impulsbudget sociale infrastructuur 2025.

Visie en samenwerking zijn cruciaal

Het ontwikkelen van een duidelijke visie voor het gebruik van het Impulsbudget is essentieel. Anton: “Gemeenten moeten precies weten welke doelgroep zij willen ondersteunen, welke uitdagingen ze tegenkomen en hoe ze daar het beste op kunnen inspelen. Deze visie moet ook goed afgestemd worden met samenwerkingspartners.” Gemeenten moeten uiterlijk in mei hun lokale uitdagingen en ambities in kaart hebben. In juni moeten deze wensen dan gecommuniceerd worden richting de centrumgemeenten. Pieter: “Daarna is het belangrijk om de gemeentelijke belangen goed te waarborgen en ervoor te zorgen dat er een sterke uitvoering komt.”

Gemeenten doen er goed aan om op basis van hun gezamenlijke doelen samen een duidelijke opdracht en projectplan op te stellen, met heldere resultaten. Bespreek dit vervolgens met het leerwerkbedrijf (LWB) om samen tot een gedragen en uitvoerbaar plan te komen. De gemeenten zijn in deze samenwerking de opdrachtgever. Het is essentieel dat zij gezamenlijk het ambtelijke en bestuurlijke proces goed op elkaar afstemmen, zodat eenduidige besluitvorming en uitvoering mogelijk zijn. Anton: “Dit is een complex proces, maar het biedt ook kansen om de bredere gemeentelijke doelstellingen binnen het sociaal domein verder te stroomlijnen en uit te voeren.”

Verandering in governance

De ontwikkelingen rondom leerwerkbedrijven kunnen aanzienlijke veranderingen teweegbrengen in de manier van aansturen. Anton zegt: “Gemeenten moeten precies weten waar ze staan en wat hun doelen zijn. Alleen dan kunnen ze strategisch samenwerken met andere gemeenten of bewust kiezen voor een andere uitvoeringswijze, in lijn met de uitvoering van de Participatiewet.” Ook binnen de ambtelijke organisatie kan de samenwerking verbeteren. Pieter legt uit: “Problemen worden vaak vanuit één perspectief benaderd, bijvoorbeeld schuldenproblematiek die losstaat van de zoektocht naar werk, terwijl beide sterk met elkaar verbonden zijn.”

De nieuwe situatie vraagt om meer samenwerking en betere sturing. Pieter: “Gemeenten willen niet alleen budget ontvangen, maar ook weten of ze hun doelen behalen. Dit vraagt om heldere doelstellingen, een goede monitoring van de resultaten en waar nodig bijsturing.” Gemeenten kunnen bovendien nauw samenwerken met sociaal ontwikkelbedrijven of besluiten om de uitvoering anders te organiseren. Zo kunnen ze onderzoeken wat de meest effectieve en efficiënte sociale infrastructuur is, met als doel kwetsbare inwoners zo goed mogelijk te ondersteunen.

Kansen, tips en mogelijkheden

De uitdagingen voor gemeenten en leerwerkbedrijven zijn groot, maar het Impulsbudget biedt aanzienlijke kansen. Het stelt gemeenten in staat om knelpunten aan te pakken en de integraliteit van de uitvoering te versterken. Het biedt bovendien de ruimte om – in lijn met de Participatiewet in Balans – meer vraaggericht te werken in plaats van aanbodgericht. Geen mensen meer automatisch plaatsen op de inpakafdeling van het leerwerkbedrijf. Dit betekent dat leerwerkbedrijven (nog meer) maatwerk gaan leveren, afgestemd op de specifieke behoeften van hun doelgroep. Pieter: “Dit is een kans om leerwerkbedrijven toekomstbestendig te maken, door de organisatie meer af te stemmen op de vraag dan op het aanbod.”

Anton: “De uitdagingen zijn er zeker, maar door ze gestructureerd aan te pakken en samen te werken met onderwijs, zorg, maatschappelijke organisaties, werkgevers en sociale ondernemingen, kunnen zowel leerwerkbedrijven als gemeenten – en daarmee de kwetsbare inwoners – hiervan profiteren. De aanpak verschilt per gemeente, dus het is belangrijk om tijdig de juiste kennis in huis te halen en ambitie, financiën en structuur op één lijn te brengen.”

Tot slot

Elke gemeente heeft haar eigen uitdagingen en ambities bij het opbouwen van een toekomstbestendige sociale infrastructuur. Tegelijkertijd zijn gemeenten al intensief bezig met andere complexe dossiers binnen het sociaal domein, zoals armoedebestrijding, jeugdzorg en woningnood. Dit maakt het des te belangrijker dat de inzet van het Impulsbudget zorgvuldig, doelgericht en in samenhang met andere opgaven gebeurt.

Gemeenten worden uitgenodigd om samen met hun leerwerkbedrijf een concreet en realistisch plan op te stellen dat aansluit op de lokale situatie en toekomstbestendige keuzes ondersteunt. Door te investeren in goede samenwerking, heldere doelen en slimme afstemming met andere beleidsdossiers, kunnen gemeenten en leerwerkbedrijven bijdragen aan een krachtige en inclusieve sociale infrastructuur – met blijvende aandacht voor de mensen die het hardst ondersteuning nodig hebben.