Transparantie als oplossing

Traditioneel gezien staat Nederland in veel lijstjes bovenaan als het gaat om transparantie en integriteit. Toch scoorde Nederland in 2024 voor het tweede jaar op rij lager dan het jaar ervoor op de anticorruptie index. Dit is een zorgwekkende trend. Hoewel men geneigd is om meer aan Oost- of Zuid-Europese landen te denken als het gaat om netwerkcorruptie of vriendjespolitiek, komt dit op eigen bodem vaker voor dan gedacht. In 2024 bekleedde Nederland met een negende plaats de – voor Nederland - laagst gemeten plek ooit op de Corruption Perceptions Index van Transparency International.

Oorzaak

Waaraan valt deze dalende trend te wijten? Vergeleken met andere West-Europese landen heeft Nederland weinig regels als het gaat om de invloed van lobbyisten op de politiek. Zoals de directeur van Transparency International, Van der Laan vorig jaar ook aangaf, is het de gewoonste zaak van de wereld dat politici lobbyist worden, of andersom, wat Nederland buitengewoon gevoelig maakt voor vormen van vriendjespolitiek binnen een bestuurlijke incrowd.

Dat is slecht voor het vertrouwen in de politiek, en deze vorm van netwerkcorruptie is mogelijk deels de oorzaak van het politieke onbehagen dat Nederland al lange tijd in haar greep heeft."

Voormalig regeringscommissaris Informatiehuishouding Arre Zuurmond trekt eveneens een harde conclusie in zijn boek: “het is noodzakelijk om het radicaal anders te doen binnen de overheid.” Volgens hem moet de bestaande orde doorbroken worden als je een overheid wilt die echt goed functioneert en publieke waarde toevoegt aan de samenleving. Hoewel de overheid al decennia roept dat zij de burger centraal stellen, zouden uitvoerende professionals te veel onnodige administratieve handelingen moeten verrichten, niet over de juiste informatie en instrumenten beschikken en met oude meuk moeten werken terwijl zes of zeven stafafdelingen in hun nek hijgen. Waardoor zij niet toekomen aan zijn professionele pathos en ethos: de burger hélpen, aldus Zuurmond.

Ook zou, voor het naar behoren functioneren van een democratische rechtsstaat, zowel de burger als de samenleving een betere informatiepositie nodig hebben, die de burger in gelijkwaardige positie met de overheid brengt. Zuurmond noemt de huidige slechte informatievoorziening slechts een symptoom van de structuur en cultuur van onze overheid. Zij zou te bureaucratisch, te reactief en te verkokerd zijn, zich te veel richten op rechtmatigheid in plaats van rechtvaardigheid en te veel handelen in verleden tijd waardoor een vernieuwingsoperatie geen zin heeft. ‘We moeten terug naar een overheid die dienstbaar is aan mensen, niet aan regels.’

Aanbestedingen

Ook in de hedendaagse aanbestedingen markt van Brokers en Managed Service Providers (hierna: MSP) is er nog te vaak sprake van ondoorzichtige belangen en belangenverstrengeling. Hoewel er in de afgelopen decennia verschillende methoden zijn toegepast om ethisch en moreel verantwoord gedrag te stimuleren, blijft de praktijk weerbarstig. Netwerkcorruptie, ook wel vriendjespolitiek in de volksmond, en gebrek aan transparantie zijn nog steeds aan de orde van de dag.

Bewustwording

Inmiddels lijken overheidsorganisaties zelf ook te realiseren dat er een morele omslag dient plaats te vinden. Recentelijk zijn er bijvoorbeeld wijzigingen doorgevoerd in de vorm van verplichtingen voor aanbestedende diensten om een laagdrempelige klachtenprocedure toe te voegen en verstevigde motiveringseisen van selectie- en gunningsbeslissingen af te leveren. Het kabinet heeft ook aangekondigd vanaf 2025 jaarlijks €5 miljoen beschikbaar te stellen voor de versterking van de Rijksrecherche. Deze middelen zijn bedoeld voor de aanschaf van geavanceerde IT-tools, dataverwerkingsvoorzieningen en aanvullende opleidingen, met als doel de opsporingscapaciteit en expertise te vergroten en zo de integriteit van de overheid te waarborgen.

Daarnaast hebben ministeries onder kabinet Schoof flinke bezuinigingsambities ten opzichte van externe inhuur. Ministeries willen de uitgaven aan externe inhuur in drie jaar tijd halveren. Deze kosten zijn ook eenvoudig te drukken. Momenteel gaat er nog veel geld naar MSP’s of brokers die hun diensten verlenen met als doel om zoveel mogelijk te verdienen aan een kandidaat. Zo bieden zij kandidaten aan via een dochteronderneming (en pakken zo een dubbele fee) of hebben zij een betaald platform waar interessante opdrachten alleen verschijnen voor betalende leden.

Overheid betaalt te veel

Uit recente analyses blijkt dat de overheid jaarlijks miljarden uitgeeft aan externe inhuur. Alleen al op rijksniveau werd in 2023 €3,26 miljard uitgegeven, wat neerkomt op ongeveer 15% van de totale personele uitgaven. Het merendeel van deze uitgaven vloeit naar IT-advisering en IT-ondersteuning, gevolgd door uitvoerende functies.

Onder andere de huidige methodiek van tariefbepaling is problematisch. Binnen overheidsdiensten worden tarieven nog veelal bepaald op basis van de salarisschalen van vaste medewerkers. Dit is praktisch, maar heeft als keerzijde dat de overheid vaak boven marktconforme prijzen betaalt. De koppeling van inhuurtarieven aan het loongebouw zorgt ervoor dat de overheid nooit zou kunnen profiteren van dalende tarieven in de markt.

Daarnaast is er het probleem van margestapeling, waarbij sommige MSP’s personeel aanleveren via dochterondernemingen zonder dit transparant te maken. Dit is niet alleen in strijd met de beginselen van het aanbestedingsrecht, maar maakt vooral ook dat het geld op de verkeerde plek terechtkomt.

Fundamenteel uitgangspunt van de rechtsstaat

In 2021 stelde hoogleraar aanbestedingsrecht Elisabetta Manunza in een interview met Follow the Money dat: ”Aanbestedingsregels behoren tot de kern van het democratisch proces. Ze bevorderen transparantie en gelijkheid. Ze dwingen tot het nemen van proportionele beslissingen en gaan discriminatie tegen.” Ook de Rekenkamer benadrukt dat de regels beogen dat verschillende partijen dezelfde kansen hebben om een opdracht voor de overheid te kunnen uitvoeren. Zo maken ze concurrentie mogelijk, met als doel dat de overheid niet te veel betaalt.

Ondoorzichtig en inefficiënt

Veel lokale (semi-) overheden in de publieke sector profiteren (nog) niet optimaal van wat de markt te bieden heeft. Bijvoorbeeld doordat zij met losse raamovereenkomsten werken of veelal gebruikmaken van dezelfde leveranciers. Een groot gedeelte van de markt blijft zo buiten bereik. Kandidaten worden hierdoor niet alleen ongelijk behandeld, het werken met voorkeursleveranciers voorkomt ook dat door middel van marktwerking de beste prijs-kwaliteit verhouding gerealiseerd wordt. Omdat veel kandidaten op deze manier überhaupt niet bereikt worden, heeft de aanbestedende dienst vaak geen inzicht in de marktconformiteit van een partij (of tarief).

Hoe kan het beter?

De oplossing voor deze problematiek ligt in het terugkeren naar en naleven van de grondbeginselen van het aanbestedingsrecht: objectiviteit, gelijkheid, transparantie en proportionaliteit. Deze principes dienen niet alleen als normatief, juridisch kader maar ook als moreel kompas voor alle betrokken partijen. Het naleven ervan zorgt voor kostenreducties en grotere efficiëntie in het plaatsen van de juiste mensen op de juiste posities. Wanneer men deze beginselen namelijk echt hanteert en aanhoudt, krijgt immers iedereen een eerlijke, gelijke kans en worden veel misstanden rondom netwerkcorruptie verholpen door het bieden van een gelijke kans aan een zo groot mogelijke groep kandidaten.

Een mogelijk lange termijn effect van deze oplossing is dat het ‘politieke onbehagen’ waar Van der Laan al naar refereerde, wordt gereduceerd en wellicht zelfs kan worden omgebogen naar vertrouwen (al blijft er ongetwijfeld genoeg over – buiten de aanbestedingsmarkt om - om ontevreden over te zijn). Een effectievere allocatie van overheidsgelden werkt immers door in alle lagen van de bevolking. De misstanden die zijn ontstaan, juist door het volgen van de ‘regels’ en het benutten van mazen in bepaalde wetgeving, laat ruimte voor onbehoorlijk gedrag. Als men in de geest van de wet handelt en er voldoende controlemechanismen zijn om dit te verifiëren, kan het Nederlandse overheidsapparaat het ‘politieke onbehagen’ - in ieder geval deels - herstellen. Als er beter met het belastinggeld wordt omgesprongen en hier transparanter over wordt gerapporteerd, vernieuwd dit ontegenzeggelijk het vertrouwen in de overheid. Zeker wanneer zij (aantoonbaar) met minder middelen meer gedaan krijgt.

Waar valt winst te behalen

Wanneer aanbestedende diensten kiezen voor een onafhankelijke Managed Service Provider/Broker (vanaf nu: MSP), kiezen zij per definitie voor een transparante en onpartijdige oplossing. Door volledige onafhankelijkheid te garanderen, wordt elke vorm van belangenverstrengeling uitgesloten. De MSP levert dan namelijk zelf geen personeel aan en heeft geen financiële belangen bij specifieke leveranciers. Hierdoor treedt de MSP op als onafhankelijke adviseur die (simpelweg) het beste zoekt voor zowel de klant als de leverancier/externe arbeidskracht; niet alleen voor zichzelf.

De koppeling van inhuurtarieven aan loon- en functiegebouwen is onwenselijk en inefficiënt. Het haalt de concurrentieprikkel uit de markt en zorgt ervoor dat honderden met name grote werkgevers te veel betalen per ingehuurd uur."

Volgens berekeningen van Intelligence Group wordt momenteel tot wel 10% meer dan de actuele marktprijzen betaald voor externe inhuur. Door alleen al de tarieven los te koppelen van het loongebouw en te werken met marktconforme prijzen, kan de overheid honderden miljoenen euro’s per jaar besparen.

Een onafhankelijke MSP implementeert een transparant prijsmodel zonder verborgen kosten of marges. Door gebruik te maken van actuele marktdata en benchmarks, zorgen zij ervoor dat klanten nooit meer betalen dan noodzakelijk. Bovendien geeft een onafhankelijke MSP inzicht in de volledige keten, zodat klanten precies weten waar hun geld naartoe gaat.

In een tijd waarin de overheid onder druk staat om kosten te reduceren (het nieuwe coalitieakkoord streeft naar 22% inkrimping op het ambtenarenapparaat en de inhuur van externen), bieden onafhankelijke MSP’s een oplossing die kostenbesparend is en tevens voldoet aan alle ethische en juridische eisen die we aan moderne bedrijfsvoering mogen stellen. Door te kiezen voor een onafhankelijke MSP kiezen aanbestedende diensten voor transparantie, kostenbesparing en integer handelen – waarden die niet alleen juridisch verplicht zijn maar ook moreel juist.