De Wet openbare manifestaties

Het recht verbindt belangrijke consequenties aan de indeling van plaatsen. De Wet openbare manifestaties bevat een preventieve bevoegdheid voor de burgemeester om op te treden tegen vergaderingen en betogingen op ‘openbare plaatsen’. Op ‘andere dan openbare plaatsen’ kan hij alleen repressief optreden. En de Gemeentewet kent de burgemeester een bevelsbevoegdheid toe voor de uitoefening van het toezicht op ‘voor het publiek openstaande gebouwen’ (art. 174, tweede lid). Voor woningen gelden eveneens weer bijzondere regels, zoals die van de Algemene wet op het binnentreden

Juiste onderscheid

Het maken van het juiste onderscheid tussen de verschillende soorten plaatsen blijkt in de praktijk nogal eens lastig. Zo meenden verschillende burgemeesters enkele maanden geleden dat zij preventief konden optreden tegen demonstraties op terreinen van universiteiten. Deze plaatsen zijn evenwel – anders dan bijvoorbeeld openbare wegen en plantsoenen – niet bestemd voor willekeurig welk publiek, het gebruik is gerelateerd aan de functie van het geven en ontvangen van onderwijs. Daarmee staan zij niet voor publiek open.

Dat de afbakening tussen de soorten plaatsen in de praktijk soms problemen geeft, valt te begrijpen. Maar het wordt kwalijker als de rechtspraak de grenzen uit het oog verliest.
Zo bevestigt de Afdeling bestuursrechtspraak een uitspraak waarin de rechtbank Den Haag een moskee als een niet voor het publiek toegankelijk gebouw beschouwt (ABRS 4 december 2024, ECLI:NL:RVS:2024:4989, AB 2025/124, m.nt. J.G. Brouwer & A.E. Schilder, Gst. 2025/26, m.nt. M. Buitenhuis). Zij volgt daarbij de even opmerkelijke als foutieve redenering dat uit de toelichting van de Wet openbare manifestaties blijkt dat een moskee een andere dan openbare plaats is en dat deze dus te beschouwen valt als een niet voor het publiek openstaand gebouw als bedoeld in art. 174 Gemeentewet.

Twee regimes

De Wet openbare manifestaties kent twee regimes. De categorie van andere dan openbare plaatsen bestaat uit een grote en bonte verzameling van plaatsen. Ten eerste de voor het publiek openstaande plaatsen. Te denken valt daarbij aan cafés, restaurants, winkels, hotels, musea, voetbalstadions, concertgebouwen alsook kerken en moskeeën. De toegang tot dit soort plekken is doelgebonden en vaak onderhevig aan een nadere verplichting (kopen van een toegangsbewijs, het opvolgen van huisregels). Ze staan evenwel voor een willekeurig publiek open. Daarmee onderscheiden deze plaatsen zich van de niet voor het publiek openstaande, zoals bedrijven en bedrijfsterreinen alsook onderwijsgebouwen en bijbehorende plaatsen.

Wanneer burgemeesters ten onrechte menen dat een plaats openbaar is, kennen zij zichzelf meer bevoegdheden toe dan de wetgever voor ogen had. Daarmee is de demonstratievrijheid in het geding. En als de rechter andere dan openbare plaatsen gelijkstelt met de niet voor het publiek openstaande, ontzegt hij de burgemeester een belangrijke bevelsbevoegdheid op het terrein van de ordehandhaving. Daarmee staat een ander fundamenteel belang op het spel: de veiligheid van bezoekers. Om die reden valt te bepleiten dat de Afdeling bij een volgende gelegenheid de juiste lijnen trekt, dan wel – conform modern jargon – haar eerdere rechtspraak ‘verduidelijkt’.

Auteur: prof. mr. Jon Schilder