Verdrievoudiging gevraagde competenties ambtenaren

Een kwart eeuw geleden leverde een onderzoek naar personeelsadvertenties in Binnenlands Bestuur een treffend tijdsbeeld op. De vacatures, geplaatst in de jaren tachtig en negentig, weerspiegelden de heersende organisatietrends bij de overheid. Maar wat gebeurde er in de 25 jaar die volgden? ‘Tussen 1980 en 2020 is het aantal gevraagde competenties per vacature verdrievoudigd.’

Praatjesmakers

Voor Binnenlands Bestuur-columnist Paul Bordewijk was het in 2000 duidelijk: bij het opstellen van de personeelsadvertenties waren praatjesmakers aan de macht gekomen. De stijve commies van 1980, van wie toen met name een goede schrijfvaardigheid werd vereist, was rond de eeuwwisseling geëvolueerd tot de communicator en onderhandelaar.

Intussen zijn we een kwart eeuw verder en is Binnenlands Bestuur – inmiddels 45 jaar – voor ambtenaren nog steeds een belangrijke informatiebron. Ook vandaag de dag bieden de personeelsadvertenties in het magazine en op de website schatten aan inzichten over in zwang zijnde functie-eisen, organisatiemodellen en wat dies meer zij.

Neutraal

Eerst maar eens terug in de tijd, die van Bordewijks oprukkende praatjesmakers. Hij baseerde die kwalificatie onder andere op de uitkomst van het onderzoek dat Marc Hertogh en Hans Weggemans in opdracht van Binnenlands Bestuur uitvoerden. Daaruit kwam naar voren dat rond de eeuwwisseling een van de meest gevraagde functie-eisen het hebben van communicatieve vaardigheden was. In 1980 werd daar in personeelsadvertenties amper of niet om gevraagd. ‘Schriftelijk uitdrukkingsvaardig zijn’, daar ging het toen vooral om. En het zo neutraal mogelijk uitvoeren van beleid. Rond 2000 was de eerste functie-vereiste bedrijfsmatig werken. Want ja, ambtenaren moesten de burger zien als een klant die je producten en diensten aanbood. Welke gevraagde competenties rond 2000 ook nieuw waren in de top tien: ‘een flexibele opstelling’ en ‘zelfstandig kunnen werken’.

Volgzaam

Onlangs deden de bestuurskundigen Peter Kruyen en Shelena Keulemans het werk van Hertog en Weggemans over. Ze ploegden duizenden personeelsadvertenties in Binnenlands Bestuur van de afgelopen vier decennia door. De onderzoekers vroegen zich af of er verschillen waren tussen de eisen die de werkgever in de vroege jaren tachtig stelde en die in de jaren negentig en nog weer later. Wat ze dachten aan te treffen aan gevraagde persoonskenmerken die zouden passen bij een traditionele bureaucratische organisatie volgens het Weberiaanse model – accuraat, consciëntieus, volgzaam, methodologisch, en plichtsgetrouw – vonden ze echter niet. In de advertenties uit die jaren werd nauwelijks naar persoonskenmerken gevraagd, alsof ze er niet toe doen. Gewoon enkel en alleen de formele regels uitvoeren. Meer niet. ‘Dit-is-de-functie, dat-moet-je-doen, past heel goed bij de traditionele opvatting van waarvoor de publieke sector stond: formeel onpersoonlijk’, zo vatte Keulemans het eerder in Binnenlands Bestuur samen. De Rotterdamse bestuurskundige Joëlle van der Meer, die recent ook onderzoek deed naar veranderende eisen aan ambtenaren, kwam tot een soortgelijke conclusie.

Klantgericht

Zoals we al zagen, betekende de opkomst van het New Public Management (NPM) in de jaren tachtig – de managementsfilosofie die kwam overwaaien uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië – een totaal andere kijk op hoe de publieke sector moest werken: als een regulier bedrijf in de private sector met de nadruk op zakelijkheid, efficiency en doeltreffendheid. Het oude bureaucratische model, met de nadruk op hiërarchie, procedures en protocollen, ging overboord. Op papier althans, want in gemeenteland overleefden hiërarchie en senioriteit de eeuwwisseling. De onderzoekers zagen dat in het begin van de NPM-jaren ook nog bar weinig naar persoonlijke kenmerken werd gevraagd in de advertenties. Termen als ‘klantgericht’ en ‘ondernemend’ troffen ze maar mondjesmaat aan. Het zou erop kunnen duiden dat verandering in gemeenteland langzaam gaat. ‘Dat de theorie er wel is, maar dat de praktijk op de werkvloer een andere is’, suggereerde Kruyen destijds.

Flexibiliteit

De top tien van veertig jaar geleden bevat nagenoeg dezelfde personeelskenmerken als die van vandaag. Slechts een enkel kenmerk als ‘accuraat’ is compleet weggevallen. Kruyen en Keulemans ontdekten dat respondenten in hun onderzoek bijna 250 (!) verschillende competenties toevoegden aan een door hen voorgeselecteerd zestal. De competenties die het vaakst werden toegevoegd: ‘analytische vaardigheden’ (39 procent), ‘flexibiliteit’ (25 procent), ‘communicatieve vaardigheden’ (22 procent), ‘samenwerken’ (21 procent), ‘plannen en organiseren’ (18 procent) en ‘doorzetten’ (17 procent).

Dat betekent dat werkgevers steeds meer van hun medewerkers verlangen. ‘Het is én-én geworden’, aldus Kruyen. Ze vragen van sollicitanten nog net niet dat ze introvert én extravert zijn. De nieuwe collega moet voorzichtig, gedisciplineerd en precies zijn en tegelijk open, omgevingsbewust en politiek sensitief. Tussen 1980 en 2020 is het aantal gevraagde competenties per vacature verdrievoudigd’, zo concludeerden Joëlle van der Meer, Peter Kruyen, Shelena Keulemans en Brenda Vermeeren twee maanden geleden in het Tijdschrift voor HRM.

Papieren werkelijkheid

Piet Buijtels, al sinds de jaren tachtig actief als gemeentesecretaris, herkent die stapeling. Toch denkt hij overigens het zijne van de uitkomsten van die onderzoeken. In personeelsadvertenties mag dan misschien veel – of steeds meer – worden gevraagd, in de sollicitatiecommissies wordt volgens hem de echte afweging gemaakt. Personeelsadvertenties vormen een papieren werkelijkheid, een façade. ‘Buitenkant’, zegt hij. ‘Een hoop blablabla. En hoe hoger de functie, des te meer termen er in de advertenties doorgaans opgesomd staan.’

Buijtels, laatstelijk nog interim-gemeentesecretaris in Helmond, zou daarom wel eens een onderzoek willen zien naar concessies die worden gedaan en wie er nu werkelijk wordt aangenomen. Zeker in een tijd waarin er met een beetje geluk vier of vijf mensen solliciteren op een vacature. ‘Dan heb je als werkgever niet zoveel te kiezen en verbleekt het profiel tijdens het sollicitatiegesprek. Of het is weg.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 15 van deze week.