Wiens bedoeling?

Toen mijn moeder vroeger mijn daden overzag en uitriep ‘wat is hiervan de bedoeling?’, was dat niet bedoeld om mij op te leiden tot een moderne overheidsmanager met gevoel voor de menselijke maat en het unieke van elke situatie. De bedoeling van mijn moeder was dat ik me aan de regels van ons gezin zou houden.

Ik denk altijd ‘wiens bedoeling?’ wanneer we in het openbaar bestuur praten over ‘handelen vanuit de bedoeling’. Het kunnen handelen vanuit een bedoeling veronderstelt namelijk dat politici het eens waren over een gezamenlijke bedoeling toen ze de regels vaststelden. En dat het alleen wat gebrekkig is opgeschreven. De praktijk is natuurlijk dat politici het vaak onderling oneens zijn. Regels worden vastgesteld op een niveau van abstractie waar een meerderheid voor te vinden is. Wanneer politici vervolgens gaan roepen dat ambtenaren ‘vanuit de bedoeling’ moeten handelen, diskwalificeren ze zichzelf niet alleen als regelgever, maar trekken ze ambtenaren de politieke arena in. Ambtenaren wordt gevraagd om keuzes te maken die politici niet konden maken.

Een voorbeeld uit de ruimtelijke ordening. Twee buren wonen aan een landelijke weg net buiten een dorp. De ene buur wil een schuur verbouwen tot B&B. De door de gemeenteraad vastgestelde regels zijn duidelijk: dit mag alleen als er voldoende parkeerruimte is op eigen terrein en er geen overlast voor omwonenden ontstaat. Het plan voldoet niet aan deze criteria. De gemeente besluit echter om ‘vanuit de bedoeling’ te handelen. Er komt een gesprek, er is begrip voor de persoonlijke situatie, en na veel gepuzzel wordt de aanvraag met een aantal bijzondere voorwaarden goedgekeurd. Maatwerk, zegt de gemeente trots.

Een jaar later komt de andere buur met een vergelijkbaar plan. Ook hier voldoet het plan niet aan de criteria. Er komt een gesprek, er is begrip en er wordt weer gepuzzeld. Maar door de ruimte die de gemeente aan de buurman heeft toegestaan, is er geen ruimte meer om plooien glad te strijken. Het cumulatieve effect van de twee plannen zou tot onaanvaardbare overlast leiden. Het plan wordt afgewezen. Wat denkt deze buur? Die ziet geen maatwerk, die ziet rechtsongelijkheid. Die ziet een overheid die de regels buigt voor de één, maar niet voor de ander. Die voelt zich onrechtvaardig behandeld. En het wordt nog ingewikkelder als hij in bezwaar gaat, want hoe leg je als gemeente uit waarom de één wél een uitzondering kreeg en de ander niet?

Dat is precies waarom regels bestaan. Ze zijn een poging om eerlijkheid te institutionaliseren. Ze zorgen ervoor dat gelijke gevallen gelijk worden behandeld, een basisprincipe van de rechtsstaat. Natuurlijk kunnen regels wringen in individuele gevallen. Maar de oplossing is dan niet om de regels te interpreteren vanuit een vermeende bedoeling, maar om ze aan te passen. Wie iedereen rechtvaardig wil behandelen, moet de moed hebben om consequent te zijn. Niet omdat regels heilig zijn, maar omdat willekeur dat zeker niet is. Handelen vanuit de bedoeling kan alleen wanneer we anderen niet benadelen en als we daadwerkelijk met ongelijke gevallen te maken hebben, wat in het sociaal domein vaak het geval is.

Mijn moeder had al haar kinderen even lief. Omdat ik wat mondiger was dan mijn zussen, was het zeker niet de bedoeling dat ik mezelf meer rechten toebedeelde. Ze zou een goed bestuurder zijn geweest.