Politiek ontwijkt eigen rol bij vereenvoudiging wet- en regelgeving

Na jaren van vele ambtelijke rapporten over de noodzaak, zetten politieke partijen de vereenvoudiging van regels en het toeslagenstelsel nadrukkelijk op de agenda in hun verkiezingsprogramma’s. De vraag is alleen of de praktijk zal veranderen, aangezien de grondoorzaken niet worden aangepakt en partijen slechts beperkt reflecteren op hun eigen rol in het ontstaan van complexe regelgeving. Ook gaan ze niet in op de pijnlijke keuzes die vereenvoudiging vereist.

Uit een analyse van de verkiezingsprogramma’s van VVD, PVV, BBB, JA21, NSC, GL-PVDA, D66, CU, CDA en SPP blijkt dat vereenvoudiging van wet- en regelgeving voor alle partijen een belangrijk thema is. Rechtse partijen leggen de nadruk op het verminderen van regels en bureaucratie met focus op woningbouw en zorg. Linkse partijen richten zich vooral op het eenvoudiger maken van regels voor burgers. Middenpartijen benadrukken de uitvoerbaarheid van wet- en regelgeving. Dit complexe stelsel van toeslagen en regelingen is echter ontstaan doordat de politiek wetgeving gebruikt om de maatschappij tot in detail te regelen vanuit een maakbaarheidsgedachte. Denk aan amendementen die minimale koopkrachteffecten voor specifieke doelgroepen moeten repareren. Reflectie op de eigen rol ontbreekt.

Uit de programma’s blijkt dat er eindelijk breed draagvlak is voor het vereenvoudigen of afschaffen van het toeslagenstelsel. Tegelijkertijd stellen meerdere partijen een nieuwe toeslag voor, namelijk de energietoeslag voor huishoudens met hoge energielasten. Precies daar ging het de afgelopen jaren mis en bleek vereenvoudiging niet te lukken. Politiek en departementen houden zich liever bezig met nieuw beleid dan met het opschonen van bestaande wet- en regelgeving.

Vereenvoudiging van het toeslagenstelsel betekent bovendien dat sommige doelgroepen erop achteruitgaan. Die pijn komt niet naar voren in de verkiezingsprogramma’s; alle aandacht gaat uit naar de positieve kanten. Dit zal besluitvorming over vereenvoudiging na de verkiezingen bemoeilijken. Daarbij roepen partijen wel op tot regelingen gebaseerd op vertrouwen, maar de onderliggende oorzaken worden niet geadresseerd. Een van de hardnekkigste Haagse vooroordelen over burgers is: ‘ze kunnen wel, maar willen niet’. Willen is echter niet het probleem. Burgers in een kwetsbare situatie hebben vaak niet de vaardigheden en het netwerk om eruit te komen. Bovendien heeft de politiek het door de complexiteit bijna onmogelijk gemaakt de afhankelijkheid van regelingen af te bouwen. Hierdoor zijn veel burgers verstrikt geraakt in het sociale vangnet van de overheid. Een grote groep is zelfs afgehaakt en wantrouwt de overheid. Zij maken geen gebruik van regelingen, omdat zij liever leven onder het bestaansminimum dan afhankelijk te zijn van de overheid.

Omgekeerd heerst hetzelfde vooroordeel over de overheid: ‘ze kunnen wel, maar willen niet, omdat ze vooral bezig zijn met hun eigen belangen en ideologieën’. Ook dat klopt niet. Vanuit goede intenties worden initiatieven en regelingen voorgesteld om burgers te helpen. Toch blijkt de overheid onvoldoende in staat om daadwerkelijk te vereenvoudigen en vanuit vertrouwen wetgeving op te stellen. Het is hoog tijd dat Den Haag dit erkent, van houding verandert en meer luistert. Niet alleen doen wat de politiek vanuit eigen perspectief goed acht, maar handelen in het belang van burgers.

Wat is er nodig om de goede intenties voor vereenvoudiging straks in de praktijk te realiseren? Allereerst moet de politiek zich bewust worden van de eigen regeldrift en vooroordelen die complexe wetgeving veroorzaken. Vereenvoudiging moet samen met de doelgroep en de uitvoering worden ontworpen, waarbij ruimte blijft om uitzonderingen in de praktijk te regelen. Daarnaast moet eerlijk worden verteld dat hervorming van het toeslagenstelsel betekent dat niet iedereen er qua koopkracht op vooruitgaat. Pijnlijke keuzes zijn onvermijdelijk en uitzonderingen zouden moeten worden vermeden. Tot slot moet de focus liggen op het opschonen van bestaande regelingen in plaats van nieuwe te bedenken. Het onderwerp moet structureel op de agenda blijven, bijvoorbeeld door een jaarlijkse dag van de vereenvoudiging, zoals eerder door de Inspectie belastingen, toeslagen en douane is voorgesteld en inmiddels door meerdere partijen omarmd.

Christiaan Gort, senior managing consultant bij Berenschot