Relschoppers, boze burgers, wappies. Politiek en media zetten groepen in de samenleving graag weg. En dat is niet zonder gevaren, waarschuwt universitair docent Luuk Slooter. Om meer grip te krijgen op polarisatie, dompelde de onderzoeker zich onder in drie wijken in Den Haag, Zaanstad en Rotterdam. ‘Witte volkswijken en migrantenwijken lijken veel meer op elkaar dan we denken.’
‘Polarisatie is een enorm containerbegrip’
Onderzoek naar polarisatie en escalatie in aandachtswijken
Lange adem
Avonden bracht hij door in buurthuizen, ging in gesprek met jongeren, en interviewde tientallen agenten. Luuk Slooter werd een bekend gezicht in het witte Duindorp in Den Haag, het multiculturele Poelenburg in Zaandam en het gemengde Bloemhof in Rotterdam-Zuid. Eerder verbleef de onderzoeker en universitair docent Conflict Studies aan de Universiteit Utrecht maanden in Franse banlieues. Die lange adem is nodig om complexe processen in wijken beter te begrijpen, zegt hij. ‘In plaats van alleen maar te kijken naar de momenten waarop het misgaat.’
Vergrootglas
Zo’n aanpak is allerminst eenvoudig: de wijken zaten niet bepaald te wachten op de zoveelste onderzoeker. Het is een vaak gehoorde ergernis in buurten die onder een vergrootglas van politiek en media liggen. Zeker na een incident, zoals de rellen over de vreugdevuren in Duindorp en het gedoe rond de treitervlogger uit Poelenburg, weet iedereen ineens het ‘probleemgebied’ te vinden. ‘Gemeenteambtenaren, politie, jongeren – niemand stond te springen om mee te doen. Bang om hun wijk nóg meer te stigmatiseren.’
Slooter slaagde erin een vertrouwensband op te bouwen. Het resultaat is het boek Polarisatie, escalatie en alledaagse vrede, waarin hij het begrip polarisatie ontrafelt. De universitair docent laat zien hoe spanningen kunnen escaleren en hoe ze voorkomen kunnen worden.
Veel mensen maken zich zorgen over polarisatie en de verharding van de samenleving. Of het nu gaat om het klimaat, de komst van een asielzoekerscentrum of het conflict tussen Gaza en Israël. Jij hebt moeite met die term?
‘Polarisatie is een enorm containerbegrip en wordt te pas en te onpas gebruikt. Het wordt heel snel ergens opgeplakt zonder dat mensen goed nadenken: wat betekent dat nou eigenlijk? En dat is niet zonder gevaren. Er wordt vaak een heel scherp onderscheid gemaakt tussen wij en zij. Denk aan de ‘de boze witte burger’ of boze Marokkaanse jongeren. Stereotyperingen die een makkelijke verklaring bieden voor een conflict. Maar zodra je dieper gaat inzoomen, dan wordt het snel ingewikkeld.’
Racistische termen
In zijn boek laat Slooter zien dat ‘wij’ en ‘zij’ helemaal geen vaststaande groepen zijn. Zo was hij in november 2023 bij de verkiezingsavond in Duindorp. Toen bekend werd dat de PVV de grootste partij was geworden, ontstond er volgens Slooter opeens ruimte om van alles te roepen over Marokkaanse jongeren. ‘Allerlei racistische termen gingen door lucht. Maar een week later zitten die witte jongen en Nederlands-Marokkaanse jongen broederlijk naast elkaar te gamen in het buurthuis. Dat is belangrijk om te laten zien. Dát kun je versterken in plaats van alleen het racisme uit te lichten. Daar zit volgens mij de kracht van depolarisatie: door veel beter in te zoomen en te ontrafelen blijkt dat er geen sprake is van één scheidslijn tussen wij-zij, maar van een heel aantal scheidslijnen door elkaar heen. Juist daar zitten de knoppen waaraan gedraaid kan worden.’
Hoe werkt dat ontrafelen in de gemeentelijke praktijk?
‘Ik maak in mijn onderzoek onderscheid tussen drie verschillende kenmerken van polarisatie. En daarbij is een aantal vragen belangrijk. Ten eerste: waar gaat het over? Dat kan een concreet probleem zijn, zoals een voetbalkooi die verdwijnt voor nieuwbouw in Duindorp. Daarover lopen de spanningen op. De nieuwe bewoners willen geen voetbalkooi, de oude bewoners wel. En de gemeente heeft hen beloofd dat de kooi zou terugkeren. Dat is een voorbeeld van issue-polarisatie: heel concreet. En vaak bevestigt de kwestie ook gevoelens die er al leven.’
‘Een andere belangrijke vraag: wie staan er tegenover elkaar? Dus: welke grenzen tussen wij en zij worden getrokken? Als we goed kijken, zijn er allerlei verschillende breuklijnen in en om de wijk: fysieke, culturele, politieke, sociaaleconomische, religieuze, gender- en leeftijd-gerelateerde grenzen.’
‘De laatste vraag: in welke mate doet polarisatie zich voor? Je ziet dat die breuklijnen soms hard en expliciet aanwezig zijn, maar op andere momenten lijken ze verdwenen. Wie ‘wij’ en ‘zij’ zijn, wie vriend en vijand is, is afhankelijk van plaats, tijd en context. Polarisatie is daarmee niet voortdurend en constant aanwezig, maar veel meer een ‘gebeurtenis’. Het is belangrijk om dat dynamische karakter te zien.’
‘Om die groepsvorming nog beter te begrijpen, moeten we ook weten hoe die grenzen tussen wij en zij tot stand komen. Dat heeft deels te maken met zelfidentificatie. Mensen zeggen ‘dit ben ik, ik behoor tot deze groep’. Maar het gaat ook om hoe je door anderen wordt gezien – vaak wordt weggezet. De ‘boze witte burgers’ in Duindorp, de ‘Turken in Poelenburg’.’
Wat is het gevaar van dat soort stereotyperingen?
‘Ze sluiten mensen op in enkelvoudige hokjes. In Poelenburg stelden politiemensen bijvoorbeeld dat de lage meldingsbereidheid in de wijk veroorzaakt wordt door de Turkse eercultuur: “Ze willen de problemen binnenshuis houden.” In Duindorp is er ook een lage meldingsbereidheid, maar wordt datzelfde probleem niet etnisch geduid. Daar hoor je: “Die eigenzinnige Duindorpers houden niet van pottenkijkers.” Bij COVID zag ik hetzelfde: een lage vaccinatiegraad in alle drie de wijken, maar de duiding verschilt. In Poelenburg: “Ze luisteren alleen naar Erdoğan.” In Duindorp: “Dat zijn wappies.”
Identificeren
Volgens Slooter hebben wijkbewoners heel goed door dat ze zo worden weggezet. ‘En dat kan ertoe leiden dat mensen zich juist sterker gaan identificeren met dat beeld. Jongeren zeggen dan: “Ik heb toch niks te verliezen, dan draag ik het ook maar uit.” Tegelijkertijd ontstaat er een soort gelatenheid: “Wat boeit mij wat ze allemaal zeggen.”
Soms gaat het dan mis en lijkt een wijk te ontploffen.
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.