Ombudsman constateert onbehoorlijk bestuur

Kabinetsplannen mogen nooit leiden tot onrealistische of onrechtmatige plannen, waarbij anderen de schuld krijgen als het misgaat. Een overheid die er echt voor haar burgers is, maakt plannen die haalbaar en uitvoerbaar zijn en betrekt burgers daarbij. ‘Adviezen van instanties die de rechtsstaat moeten beschermen, worden niet serieus genomen. Met onbehoorlijk bestuur tot gevolg.’

Negerende overheid

Dat schrijven de Nationale Ombudsman, Veteranenombudsman en Kinderombudsman in hun Jaarverslag 2024. Ze zijn kritisch op het demissionaire kabinet dat zei te kijken naar wat wél kon. ‘We zagen een overheid die signalen, adviezen en rechten negeert. Groepen burgers worden hierdoor structureel buitengesloten.’ Veel van de 27.000 klachten die in 2024 bij hen binnenkwamen hadden volgens de ombudsmannen voorkomen kunnen worden als de overheid eerder naar signalen uit de samenleving had geluisterd. De kennis van burgers over wat werkt in de praktijk, wordt nu te weinig benut en het gevolg is dat er beleid wordt gemaakt dat mensen raakt, zonder dat zij zijn betrokken.

Betrek burgers

In 2024 riepen de ombudsmannen overheden en uitvoeringsorganisaties al op: luister naar burgers en betrek hen bij het maken van wetten en regels. Anders leidt dit tot leerlingenvervoer dat niet aansluit op de behoeften van kinderen met een beperking. Of tot gemeenten die emotionele burgers als ‘agressief’ bestempelen en dan het contact verbreken zonder verder te onderzoeken waar dit gedrag vandaan komt. Bovendien constateren de ombudsmannen dat adviezen van instanties die de rechtsstaat moeten beschermen, niet serieus worden genomen, zoals bij de nieuwe asielwetgeving. ‘Met onbehoorlijk bestuur tot gevolg.’ Als deze signalen en adviezen uit de samenleving, de uitvoering en relevante instanties niet gehoord worden of bewust terzijde worden geschoven, betaalt de burger de prijs, aldus Nationale ombudsman Reinier van Zutphen. ‘Een rechtsstaat beschermt zichzelf niet. Het vraagt om een overheid die structureel luistert en goed afgewogen haar besluiten neemt.’

Demonstratierecht onder druk

Het recht op gelijke behandeling is een van de fundamentele pijlers waar de rechtsstaat op rust en het eerste artikel van de Grondwet, benadrukken de ombudsmannen. Dat betekent meer dan het toepassen van dezelfde regels voor iedereen: het vraagt ook om bescherming van rechten wanneer die onder druk komen te staan. ‘Fundamentele rechten, zoals het recht om te demonstreren, gelden voor iedereen en vooral voor wie het ergens niet mee eens is. Dit recht staat onder druk als minderheidsgroepen worden belemmerd in het uiten van hun mening. Een behoorlijke overheid hoort het uitoefenen van dit recht te faciliteren, niet in te perken.’

Politiek voor de bühne

Het daadwerkelijk helpen van mensen lijkt in het politieke debat niet voorop te staan. ‘Wetsvoorstellen, moties en amendementen draaien meer om de bühne, dan om de burger. Onrealistische beloftes creëren wantrouwen en ondermijnen het vertrouwen in de overheid, juist bij de mensen voor wie de plannen bedoeld zijn.’ Er zijn wel plannen voor betere toegankelijkheid van dienstverlening, maar structurele investeringen in uitvoeringsorganisaties en gemeenten blijven uit. Er is beloofd om gedupeerden van het toeslagenschandaal ruimhartig te compenseren, maar ouders wachten gemiddeld 78 weken op een reactie op hun bezwaar. ‘Voor tienduizenden ouders is er nog steeds geen oplossing.’ De ombudsmannen weten dat de overheid nooit foutloos zal zijn. ‘Maar daar waar het misgaat, mag je als burger verwachten dat de overheid dit erkent en herstelt.’

Excuses blijven uit

Toch gaat dit nog vaak mis, zoals bij de Q-koortspatiënten. In 2024 bracht de Nationale ombudsman zijn derde rapport over hen uit. Ondanks herhaaldelijk verzoek van de ombudsman, wachten ze nog steeds op excuses, erkenning en hulp. Excuses blijven 15 jaar na dato nog steeds uit. Maar er zijn ook goede voorbeelden. Zo heeft de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) erkend dat een algoritme studenten met een migratieachtergrond benadeelde bij de controle op de uitwonendenbeurs. Daarvoor heeft DUO excuses aangeboden en wordt gewerkt aan compensatie. ‘Het kán dus wel: mensen eerlijk behandelen. Je rechten verwezenlijken is echter niet iets dat je eerst moet verdienen. Of pas krijgt als het is fout gegaan’, schrijven de ombudsmannen. ‘De overheid moet iedereen altijd behoorlijk behandelen. Ook als er geen sprake is van (ere)schuld of herstel.’

Oorverdovend stil

De ombudsman stelt vast dat de overheid mensen laat voortmodderen. Hij wijst erop dat het toeslagenschandaal geen einde kent, de versterking van Groningen vier jaar is vertraagd en energiearmoede met noodfondsen wordt bestreden. ‘Structurele oplossingen ontbreken, terwijl mensen recht hebben op eerlijk en doeltreffend bestuur.’ Van Zutphen roept de politiek op om te luisteren naar wat mensen nodig hebben, eerlijk te zijn over wat de overheid wel en níét kan en vooral te doen wat ze belooft. ‘Het is tijd om verantwoordelijkheid te nemen en te handelen, voor de burger van nu en de burger van de toekomst.’ Schrijnend is dan wel dat de ombudsman voor het tweede jaar op rij het jaarverslag aan de Tweede Kamer moet sturen in een demissionaire periode. ‘De mensen snakken naar oplossingen, maar het kabinet staat aan de zijlijn en de politiek kijkt toe.’ In 2021 sprak Van Zutphen van een ‘demissionaire stilte’ na de val van Rutte III. Nu is zijn oordeel harder: ‘De afgelopen twee jaar was het werkelijk oorverdovend stil.’