Nieuwe wet woningsluiting helpt, maar knelpunten blijven

Sinds 1 januari 2024 beschikken burgemeesters over ruimere bevoegdheden om woningen te sluiten bij ernstige verstoringen van de openbare orde. Het gewijzigde artikel 174a van de Gemeentewet moest een antwoord bieden op een toename van geweldsincidenten rond woningen, zoals explosies en wapenincidenten. Bijna twee jaar na invoering concludeert de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) dat het instrument in de praktijk bruikbaar is, maar ook duidelijke knelpunten kent.

Dreigende herhaling

Voorheen konden burgemeesters een woning al sluiten wanneer de openbare orde werd verstoord door gedragingen in de woning. Zij konden woningen eveneens sluiten indien er ernstige vrees bestond voor verstoring van de openbare orde, maar alleen als de woning al eerder werd gesloten en er aanwijzingen waren voor dreigende herhaling.

In de praktijk bleek die bevoegdheid vaak onvoldoende bij ernstig geweld in de directe omgeving van een woning, dreiging daarmee of de vondst van wapens (of bij ernstige vrees daarvoor). Andere middelen, zoals het geven van een noodbevel, waren vaak ook niet passend.

Wapen

Daarom is de wet uitgebreid met twee nieuwe gronden. Burgemeesters kunnen sinds begin 2024 ook overgaan tot sluiting van woningen wanneer sprake is van ernstig geweld of dreiging daarvan in of nabij de woning, of wanneer op die locatie een wapen wordt aangetroffen en de openbare orde rond de locatie hierdoor ernstig wordt verstoord of hiervoor ernstige vrees bestaat. Voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba is een vergelijkbare wijziging doorgevoerd.

Solide basis

Zoals tijdens het wetstraject was toegezegd, voerde de VNG na een jaar een invoeringstoets uit. In gesprekken met veertien gemeenten van verschillende omvang onderzocht de koepelorganisatie hoe de nieuwe bevoegdheid in de praktijk uitpakt. Volgens de VNG levert de uitvoering van het gewijzigde artikel over het algemeen geen onoverkomelijke problemen op. Gemeenten ervaren het artikel als een solide basis voor woningsluitingen en geven aan dat het helpt bij de voorbereiding van besluitvorming. Dat het aantal sluitingen is toegenomen, moet volgens de VNG worden gezien in het licht van de stijging van het aantal explosies bij woningen.

Worstelen

Tegelijkertijd signaleren gemeenten meerdere knelpunten. Zo ontbreekt nog jurisprudentie om houvast te bieden bij de uitleg van begrippen in de wet. En burgemeesters worstelen met vragen over wanneer de bevoegdheid precies mag worden ingezet.

Zorgplicht

Ook is onduidelijk hoe gemeenten moeten omgaan met de mogelijke buitengerechtelijke ontbinding van huurcontracten door verhuurders na een sluiting. In hoeverre moet dit worden meegewogen in de evenredigheidstoets bij hun besluitvorming? En welke zorgplicht heeft een burgemeester als bewoners daardoor hun woning verliezen, en hoe zit het met de bekostiging van alternatief onderdak? Gemeenten pleiten voor een landelijke handreiking om deze vragen te verduidelijken.

Driehoek

Een tweede knelpunt betreft de informatiedeling tussen gemeenten, politie en het Openbaar Ministerie (OM). Bestuurlijke rapportages van de politie bereiken burgemeesters volgens gemeenten niet altijd tijdig of volledig, mede doordat deze eerst via het OM lopen. Dat belemmert snel optreden bij (spoed)woningsluitingen. Gemeenten ervaren dit probleem ook bij andere burgemeestersbevoegdheden. Een warme of sterke relatie binnen de driehoek kan volgens de VNG een positieve rol spelen.

Cameratoezicht of gebiedsverbod

Daarnaast missen gemeenten bestuursrechtelijke alternatieven. Bij een explosie wordt nu soms gekozen voor het niet sluiten van een woning, voor cameratoezicht of voor een gebiedsverbod via een noodbevel. Gemeenten ervaren een lacune tussen niets doen en het sluiten van een woning, zowel vanuit het oogpunt van proportionaliteit als van uitvoerbaarheid.

De VNG wijst er bovendien op dat sommige gemeenten onevenredig zwaar worden getroffen door explosies en pleit daarom voor extra financiële ondersteuning op aanvraag.

Bewoners

Naast de door de VNG gesignaleerde knelpunten klinken ook zorgen over de rechtsbescherming van bewoners. Eerder liet de Rotterdamse ombudsman Marianne van den Anker aan NRC weten bezorgd te zijn over de wijze waarop woningensluitingen plaatsvinden. Bewoners kunnen zich namelijk niet verweren tegen de politierapportage waarop de sluiting mede gebaseerd wordt. Na een tijdelijke sluiting kan een verhuurder het huurcontract ontbinden.

Zeer verschillend

Cijfers die NRC in april opvroeg bij de zes grootste steden laten zien dat burgemeesters hun nieuwe bevoegdheid zeer verschillend toepassen. In Rotterdam sloten burgemeester Ahmed Aboutaleb en zijn opvolger Carola Schouten vorig jaar 32 woningen, terwijl Amsterdamse burgemeester Femke Halsema in vergelijkbare omstandigheden slechts vier keer tot sluiting overging. Zij kiest vaker voor lichtere maatregelen, zoals cameratoezicht.

Ook elders lopen de cijfers uiteen. In Utrecht werden 9 van de 22 woningen gesloten na een explosie, in Den Haag 6 van de 60. Almere ging in 8 van de 44 gevallen over tot sluiting. In Eindhoven werd geen enkele woning gesloten na een aanslag.

Onschuldige familieleden

‘Deze cijfers laten zien dat het in veel gevallen ook anders kan’, zei ombudsman Van den Anker in april tegen NRC. Waar explosies aanvankelijk vooral werden gezien als afrekeningen in het criminele circuit, is dat beeld volgens haar achterhaald. Inmiddels zijn ook woningen van onschuldige familieleden doelwit geworden.

Cobra

Anno 2025 is een criminele link volgens de ombudsman überhaupt niet meer vanzelfsprekend. ‘Explosieven worden tegenwoordig ook op de deur geplakt bij vechtscheidingen, broodnijd, arbeidsconflicten en andere onenigheid’, aldus Van den Anker. Ombudsmannen gingen dan ook anders kijken naar de explosies. En politie, justitie, gemeenten en woningcorporaties zouden dat ook moeten doen, vindt Van den Anker. Een cobra aan de voordeur kan tegenwoordig iedereen overkomen. ‘Er wordt nu bijna niet geredeneerd vanuit het idee dat je dan een slachtoffer bent.’