‘Rechter moet overheidsbeleid kunnen controleren’

Nederlanders vinden het over het algemeen een goede zaak dat burgers en organisaties rechtszaken kunnen aanspannen tegen de overheid en de rechter de overheid kan corrigeren. Wel worden meningen over deze maatschappelijke rechtszaken gekleurd door het onderwerp of wie de zaak aanspant. Hoewel de meeste Nederlanders vertrouwen hebben in de democratische rechtsstaat, bestaat het risico dat maatschappelijke rechtszaken het gebrek aan vertrouwen bij sceptici vergroten.

In Nederland kunnen zowel burgers als organisaties naar de rechter stappen als zij denken dat de overheid zich niet aan de wet houdt. Soms gaat zo’n rechtszaak over een maatschappelijk thema waar al politieke discussie over is, of veroorzaakt een rechtszaak juist een debat in de politiek. Bijvoorbeeld over mensenrechten, gezondheid of milieu. Zulke ‘maatschappelijke rechtszaken’ bevinden zich in het spanningsveld tussen politiek en rechtsspraak.

Ipsos I&O onderzocht voor advocatenkantoor Pels Rijcken in het kader van de Week van de Rechtsstaat hoe Nederlanders kijken naar maatschappelijke rechtszaken en het functioneren van de democratische rechtsstaat.

Maatschappelijke rechtszaken vaak ‘goede zaak’

Bijna de helft van de Nederlanders (45%) vindt het een ‘goede zaak’ dat burgers, organisaties en bedrijven rechtszaken tegen de overheid kunnen aanspannen. Zij vinden het recht de overheid voor de rechter te dagen een belangrijke waarborg in de democratische rechtsstaat. Het biedt de mogelijkheid voor burgers en organisaties om de overheid te corrigeren.

Twaalf procent vindt dit niet goed (32% staat er neutraal tegenover, de rest weet het niet). Tegenstanders zeggen bijvoorbeeld dat maatschappelijke rechtszaken beleid vertragen of hoge kosten opleveren voor de samenleving. Andere tegenstanders vinden het ondemocratisch.

Maatschappelijke rechtszaken krijgen dus meer steun dan kritiek. Maar, deze meningen worden ook gekleurd door het onderwerp van een zaak en/of door wie hem aanspant. We onderzochten dit door middel van een ‘split-run experiment’. Eén groep respondenten kreeg de vraag over wat zij vinden van maatschappelijke rechtszaken zonder toelichting, groep 2 kreeg vóór de vraag een voorbeeld over milieuorganisaties te lezen, en groep 3 kreeg een voorbeeld over boerenorganisaties.

Zo zien we dat 67 procent het een goede zaak vindt dat men een rechtszaak tegen de overheid kan aanspannen als men denkt aan rechtszaken van boerenorganisaties (5% vindt het dan een slechte zaak). Denkend aan klimaatzaken is dat 55 procent (14% slechte zaak).

Figuur 1: Vindt u het een goede of een slechte zaak als burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties rechtszaken tegen de overheid voeren? Respondenten kregen de vraag voorgelegd zonder toelichting (n=1.047), met een voorbeeld van milieuorganisaties (n=515) of met een voorbeeld van boerenorganisaties (n=532).

Rechtszaken vergroten wantrouwen bij sceptici

De meeste Nederlanders hebben er vertrouwen in dat de democratische rechtsstaat goed werkt (61%). Wel genieten justitiële instellingen duidelijk meer vertrouwen (politie: 80%, rechters: 76%, openbaar ministerie: 66%) dan bijvoorbeeld de overheid (38%).

Of maatschappelijke rechtszaken bij Nederlanders zorgen voor meer of minder vertrouwen in een goed werkende rechtsstaat, hangt af van hoeveel vertrouwen iemand al heeft. Maatschappelijke rechtszaken versterken vaak het vertrouwen bij mensen die al vertrouwen hebben in de rechtsstaat, terwijl ze bij sceptici eerder leiden tot een verdere vermindering van dat vertrouwen.

Figuur 2: Hebben rechtszaken tegen de overheid invloed op uw vertrouwen in een goed werkende democratische rechtsstaat in Nederland? Basis: n=690.

Onafhankelijke rechtspraak belangrijk

Driekwart van de Nederlanders (73%) vindt dat rechters de overheid moeten kunnen dwingen om onwettelijk beleid aan te passen. Ook als dit ingaat tegen ‘wat de meerderheid van de burgers wil’, vindt de meerderheid (52%) dat de rechter zich over dit beleid moet kunnen uitspreken. Andersom zien veruit de meesten (71%) het niet zitten dat de overheid rechters moet kunnen dwingen hun uitspraken te veranderen (10% wil dat wel).

Figuur 3: Stellingen over de verhouding tussen politieke en rechterlijke macht.  ‘In hoeverre bent u het eens of oneens met de volgende stellingen?’ De eerste twee stellingen zijn in split-run voorgelegd (n = 532 en n = 515). De derde stelling is aan de volledige steekproef (n = 1.047) voorgelegd.

Ook verdeeldheid over verhouding politiek en rechtspraak

Tegelijkertijd is er debat over de mate waarin rechters en politici zich met de ander mogen bemoeien in maatschappelijke kwesties. Drie op de tien (29%) vinden dat rechters zich niet moeten uitspreken over ‘onderwerpen waar nog politieke en maatschappelijke discussie over is’, terwijl 36 procent dat wel vindt (23% staat hier neutraal tegenover, de rest weet het niet). Een vijfde (21%) meent dat rechters te vaak over regeringsbeleid oordelen, 35 procent is het daar niet mee eens (23% neutraal, 21% weet niet). Daarnaast vindt 52 procent dat politici zich duidelijk moeten uitspreken over lopende rechtspraken (21% vindt dat niet). Maar, vier op de tien vinden dat politici te vaak kritiek hebben op rechters (12% niet).

Onderzoeksverantwoording

Ipsos I&O voerde dit onderzoek uit in opdracht van Pels Rijcken. Het onderzoek bestond uit een enquête onder het algemeen Nederlandse publiek. De vragenlijst is uitgezet in het I&O Research Panel en kon worden ingevuld van dinsdag 15 juli t/m maandag 21 juli 2025. In totaal werkten 1.047 Nederlanders mee aan het onderzoek. De onderzoeksresultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, regio, opleidingsniveau en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in november 2023. De weging is uitgevoerd conform de richtlijnen van de Gouden Standaard (CBS). Hiermee is de netto steekproef representatief voor de kiesgerechtigde Nederlandse inwoners (18+), voor wat betreft deze achtergrondkenmerken.

Het volledige rapport is hier te lezen.