De nieuwe nationale sport: de overheid als zondebok

Het is de nieuwe nationale sport: incidenten uitvergroten en hele groepen publieke dienstverleners wegzetten als het probleem. Ambtenaren, politie, leraren, zorgmedewerkers – niemand blijft gespaard. Zelfs wanneer er mensen geholpen worden, wordt het werk gereduceerd tot ‘betutteling’, ‘zakkenvullerij’ of ‘kwaadaardigheid’. Deze framing is gemakkelijk, maar zelden eerlijk, en doet geen recht aan de werkelijkheid van het vak.

De aanleiding voor deze gedachte was een LinkedIn-post die begon met “De overheid weet het beter”. Eén persoonlijke anekdote werd opgeblazen tot bewijs dat een heel systeem faalt. Bestuurders, gemeenten, Femke Halsema en “ons belastinggeld” werden er moeiteloos bijgesleept. Het ging over Vroegsignalering – iets wat wettelijk is vastgelegd in de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening –dat bedoeld is om betalingsachterstanden vroeg te signaleren, waarbij instanties signalen direct aan de gemeente doorgeven. ‘Ongevraagd’, ja, maar precies daarom effectief: veel mensen vragen zelf geen hulp of weten niet dat ze een achterstand hebben. Zo wordt voorkomen dat een vergeten rekening uitgroeit tot een probleem dat levens ontwricht.

In dit geval onterecht: geen fout van de gemeente, maar van het ziekenhuis – bij iemand die één rekening had gemist en geen betalingsproblemen had. Toch waren de reacties, zoals gewoonlijk, hartverwarmend: ‘roverheid’, ‘ons belastinggeld’, ‘tig ambtenaren druk mee’, en ‘ongekend!’ – allemaal voorzien van instemmende duimpjes en hartjes van zelfverklaarde professionals.

Het staat niet op zichzelf. Tijdens de Toeslagenaffaire werd de gehele overheid weggezet als onbetrouwbaar, corrupt en discriminerend, terwijl het ging om een selecte groep die een fout systeem in stand hield. Enkele weken terug verscheen een item van PowNed over een datalek bij de gemeente Midden-Delfland waarin een bekende politicus in dat item Rijksambtenaren zonder aanleiding als ‘kwaadaardig’ bestempelde – volledig los van het onderwerp. Bij cao-stijgingen voor ambtenaren is de reflex om dit te framen als zakkenvullerij. Ook in de kleine dingen blijft het beeld hangen: de overheid die ‘luilekkerland’ wordt genoemd, de verjaardagsfeestjes met de gedateerde grap over ambtenaren die uit het raam staren, of het stereotype dat we alleen maar koffie drinken en formulieren verplaatsen.

En als dat nog niet genoeg is, komt in campagnetijd vaak ook de politiek langs die het beeld van ‘de te grote overheid’ nog eens uitvergroot. Het wordt dan tot karikatuur gemaakt en ingezet als wisselgeld in de begrotingsdiscussies. Een beproefd recept om te scoren – maar we vragen ons af of het, met de grote uitdagingen van nu, niet vooral een recept voor grotere problemen is.

De gemeenten worden niet voor niets de eerste overheid genoemd. Zij staan het dichtst bij de burger en zijn vanwege die nabijheid in staat om couleur lokaal aan te brengen in beleid en maatwerk te bieden aan de individuele burger. Mede hierdoor scoort deze bestuurslaag over het algemeen beter in vertrouwenslijstjes. Toch daalt ook het vertrouwen in de lokale overheid en neemt het aantal aantijgingen toe. In Eindhoven stelde een politieke partij dat de gemeentelijke scanauto “invalide auto’s onterecht beboet” en legde een stevige claim neer bij handhaving. Dit alles op basis van één individueel verhaal. De casus werd al snel opgepikt door diverse media, met als gevolg dat BOA’s en ‘de gemeente’ het mikpunt werden van spot. De kern van de beschuldiging hield echter geen stand: de gemeente kon bewijzen dat in deze zaak twee van de drie bekeuringen terecht waren omdat er geen invalidekaart achter de voorruit lag. De onterecht negatieve beeldvorming was echter al gecreëerd.

Een ander voorbeeld komt uit Nuenen, waar een inwoner een vervoersvoorziening (taxpas) had aangevraagd. Deze inwoner komt uit Nuenen, maar verbleef in een revalidatiecentrum in Eindhoven. Het uitgangspunt voor de taxpas is dat deze gebruikt wordt voor vervoersbewegingen vanuit huis. Omdat deze inwoner niet thuis verbleef (Nuenen), maar ook geen inwoner was van Eindhoven, werd – geheel volgens de regels – de taxpas geweigerd. Op de achtergrond waren ambtenaren van Nuenen en Eindhoven echter met elkaar aan het werk voor een oplossing, omdat ook zij meenden dat het hier ging om een schrijnende en unieke situatie. Terwijl er hard gewerkt werd aan een maatwerkoplossing, werden beide gemeenten in de pers afgeschilderd met teksten als “het creëren van bureaucratische drempels” en werd er openlijk gesuggereerd dat veel meer inwoners tegen dit soort problemen aanlopen, zonder hiervoor overigens bewijs te leveren.

Uiteindelijk werd er een maatwerkoplossing gevonden, de gemeente Eindhoven verstrekte de voorziening. Ambtenaren maakten hierbij gebruik van de professionele beleidsruimte die er is. Dat dit tijd nodig heeft vanwege een zorgvuldig besluit is logisch, mede om willekeur te voorkomen. In de media werd nog wel bericht dat deze mevrouw uiteindelijk ‘na hulp van cliëntondersteuners’ een oplossing geboden kreeg. In datzelfde artikel werd niets bericht over de maatwerkoplossing, wel werd het beeld van een bureaucratische overheid herbevestigd.

Ambtenaren voeren beleid uit en adviseren over nieuw beleid. Dit om maatschappelijke problemen te voorkomen, te reduceren of te stabiliseren. Zij doen dit vanuit maatschappelijke betrokkenheid. Ambtenaren en colleges hebben daarbij ruimte om maatwerk te leveren. Deze professionele ruimte en de zogenoemde hardheidsclausules worden wel degelijk gebruikt, maar vragen ook om tijd en dus geduld van burgers. In een steeds meer jachtige samenleving, waarbij het frame van ‘de overheid acteert langzaam en bureaucratisch’ veelvuldig wordt aangehaald, is geduld niet vanzelfsprekend. Daar ligt echter wel degelijk een verantwoordelijkheid bij de samenleving.

Ja, we maken ook fouten: want waar gewerkt wordt, vallen spaanders. En soms raken beslissingen mensen onterecht of onevenredig hard. Maar wie in de publieke sector werkt, weet ook: die fouten proberen we te herstellen, vaak onder grote druk en in het volle zicht van de samenleving. Juist dat is het verschil tussen dienstbaarheid en wegkijken.

Het echte probleem zit in het gemak waarmee incidenten worden gebruikt om een hele beroepsgroep door het slijk te halen. Dat is niet alleen oneerlijk, het is ook schadelijk. Het ondermijnt vertrouwen in overheid en publieke diensten, maakt de werkomgeving harder en verlaagt de aantrekkelijkheid van het vak – juist nu de uitdagingen groter zijn dan ooit. Onderzoek laat zien dat dit soort ongefundeerde meningen en snelle soundbites het publieke beeld van de overheid scheef trekken: negatieve labels blijven langer hangen dan positieve ervaringen. Elke onterechte sneer voedt zo het stereotype, niet de werkelijkheid.

De publieke dienst is geen vijand, maar het stille fundament waar dit land elke dag op leunt. Wie er van binnen werkt, weet dat het geen kille moloch is, maar een wirwar van mensen die met vakmanschap, geduld en soms tegen beter weten in de boel draaiend houden. Dat bewust negatief framen is geen stoere mening, maar ontzettend goedkope scoringsdrang of een gebrek aan inhoudelijke argumenten. En wie daar nog steeds trots op is, mag zichzelf eens goed in de spiegel aankijken – en zich afvragen wie hier nu écht het probleem is.

Mahad Kutub, strategisch adviseur bij het Ministerie van Economische Zaken
Bas van der Voort, strategisch bestuursadviseur bij de gemeente Deurne