Aanpak vuurwerkcriminaliteit vergt meer maatwerk

Financieel gewin en interesse in vuurwerk zijn veelvoorkomende motieven voor betrokkenheid bij economische vuurwerkcriminaliteit. Ook het zoeken van spanning, impulsiviteit, sociale status, en een vriendendienst willen doen zijn beweegredenen. Een knelpunt voor het effectief aanpakken van economische vuurwerkcriminaliteit is dat er meer capaciteit nodig is dan nu beschikbaar is.

Inzet bij aanslagen

Dat blijkt uit het rapport ‘Explosieve handel’ van Atlas Research en Bureau Bruinsma in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC). Doel van het onderzoek was het inzicht in de verschillende typen daders van economische vuurwerkcriminaliteit en de effecten van straffen naar typen daders te vergroten. Voor consumenten is het gebruik van professioneel vuurwerk namelijk verboden, maar toch wordt het regelmatig gebruikt bij sportevenementen en de jaarwisseling. Dan veroorzaakt het overlast en vormt het een groot veiligheidsrisico. Ook wordt vuurwerk de laatste jaren vaak ingezet bij aanslagen.

Maar voor het vuurwerk bij deze lieden terechtkomt, heeft het al een lange weg afgelegd. De focus van het onderzoek naar economische vuurwerkcriminaliteit, het illegaal maken, invoeren, verkopen, bezitten en afsteken van vuurwerk, vormen de personen die betrokken zijn bij de illegale handel in zwaar vuurwerk in Nederland. Vanuit de wens om scherper te krijgen wat de instroom en doorgroei van jongeren in deze criminele wereld kan voorkomen, is speciale aandacht besteed aan jeugdige daders in de leeftijd tot 23 jaar.

Uit onderzoek blijkt dat verdachten binnen vuurwerkcriminaliteit vooral jonge mannen zijn, die op relatief jonge leeftijd hun criminele loopbaan beginnen. De handel in illegaal vuurwerk is nauw verbonden met georganiseerde criminaliteit. Via internationale smokkelroutes komt het vuurwerk Nederland binnen, waarna jongeren een rol kunnen spelen in de distributie. Binnen deze netwerken bestaan verschillende functies en de kenmerken van daders van economische vuurwerkcriminaliteit verschillen daarom nogal. Ze variëren van een klein aantal grote internationale handelaren, tientallen nationale groothandelaren, een paar duizend regionale tussenhandelaren en veel kleine lokale, vaak jonge handelaren die ook eindgebruiker kunnen zijn. En dan zijn er ook nog ‘koeriers’.

Netwerk van minderjarigen

De lage pakkans en de beperkte aandacht voor de veiligheidsrisico’s van zwaar vuurwerk maken de handel mogelijk extra aantrekkelijk. In de opsporing zijn verschillende knelpunten te onderscheiden, zoals beperkte internationale samenwerking, verschillen in wetgeving tussen EU-lidstaten, de vervlechting van legale en illegale handel en de uitdagingen van digitale opsporing. Onderzoek naar zwaardere strafzaken tussen 2012 en 2020 laat zien dat daders meestal een gevangenisstraf en taakstraf kregen opgelegd, terwijl geldboetes zelden werden opgelegd.

De onderzoekers namen 144 gepubliceerde uitspraken op rechtspraak.nl onder de loep, waarin een dader werd veroordeeld voor economische vuurwerkcriminaliteit. Uit acht rechtszaken met minderjarige daders bleek dat een deel betrokken was bij zwaardere zaken met grote hoeveelheden professioneel vuurwerk. Dit bevestigt het beeld dat betrokkenheid bij zwaardere economische vuurwerkcriminaliteit al op zeer jonge leeftijd voorkomt. Bij die zwaardere zaken waren ook vaker oudere medeverdachten betrokken. Het netwerk van minderjarigen speelt dus vermoedelijk een prominente rol bij de zwaardere zaken.

Volgens de rechter en het OM is in deze zaken ook vaak sprake van jongeren die speciale zorg of begeleiding nodig hebben. In de selectie van 144 gepubliceerde rechtszaken kwamen 42 jongvolwassen daders van 18 t/m 22 jaar voor. Aan jongvolwassenen worden voornamelijk voorwaardelijke gevangenisstraffen en/of taakstraffen opgelegd en soms een (voorwaardelijke) geldboete.

Meer maatwerk

De onderzoekers spraken negen experts over de effectiviteit van bestaande interventies tegen economische vuurwerkcriminaliteit. Daaruit bleek dat de effecten van straffen en interventies verschillen per dadertype. Voor jonge lokale kleinhandelaren zijn bestaande interventies relatief intensief en op gedragsverandering gericht, via ouderbetrokkenheid, Halt-verwijzingen en de Raad voor de Kinderbescherming. Regionale tussenhandelaren worden voornamelijk aangepakt via pseudokopen, maar de reikwijdte en impact hiervan blijven grotendeels onbekend. Voor nationale en internationale groothandelaren is de huidige aanpak volgens de experts nauwelijks afschrikwekkend. Zij zijn vaak ongevoelig voor straffen vanwege hun verwevenheid met bredere criminele circuits en de relatief lage straffen voor illegale vuurwerkhandel ten opzichte van de handel in drugs.

Meer maatwerk is volgens de experts essentieel voor het versterken van de interventies. Die moeten beter aansluiten bij de motivatie en context van daders. Ook pleiten ze voor de ontwikkeling van specifieke taak- of leerstraffen gericht op het gevaar van vuurwerk, een actievere inzet op boetes en afroming van crimineel vermogen en het beter benutten van de maatregel ‘kostenverhaal’ bij inbeslagname en vernietiging van vuurwerk. De onderschatting van het gevaar van zwaar vuurwerk blijft wijdverspreid, constateren ze verder. Ook worden bekende criminele netwerken onvoldoende ontmanteld en is er online veel criminele activiteit, waar opsporing niet voldoende op ingericht is. Deze risico’s vragen volgens hen om aanvullende interventies buiten het strafrecht om, zoals publieke bewustwordingscampagnes en structurele investeringen in digitale opsporing.

Inzet op bewustwording

Een verbeterpunt voor het beleid over en de aanpak van deze vuurwerkcriminaliteit is volgens de onderzoekers ervoor te zorgen dat relevante informatie over verdachten van economische vuurwerkcriminaliteit beschikbaar is in de strafrechtsketen. Bepaalde interventies en straffen passen beter bij bepaalde dadertypen, maar dan moet wel duidelijk zijn om welk dadertype het gaat. Alleen op die manier kan effectief maatwerk plaatsvinden. Een ander verbeterpunt is meer inzet op het financieel raken van daders, het ontmantelen van criminele netwerken van daders en digitale opsporing van online vuurwerkcriminaliteit.

Ook kan meer onderzoek worden gedaan naar de effectiviteit van specifieke opsporingsmethoden, interventies en straffen van economische vuurwerkcriminaliteit. Tot slot kan meer worden ingezet op bewustwording van de gevaren van zwaar professioneel vuurwerk en het tegengaan van het beeld dat vuurwerk onschuldig is. Gecombineerd met de lage pakkans zorgt dit er namelijk voor dat daders weinig belemmering voelen om in de economische vuurwerkcriminaliteit te stappen.