Lokale beleidskeuzes hebben grote impact op het ontstaan van bijstandsschulden bij mensen die een bijstandsuitkering ontvangen. Dat blijkt uit onderzoek van ESB, dat keek naar bijstandsschulden in de G4-gemeenten. Strenger handhavingsbeleid, zoals voorheen in Rotterdam en Den Haag, zorgt ervoor dat mensen vaker in de schulden belanden. Veel hangt af van de manier waarop gemeenten de Fraudewet interpreteren, zo vond econoom Ernst-Jan de Bruijn.
Strengere handhaving leidt tot meer bijstandsschulden
ESB-onderzoek toont grote verschillen tussen G4-gemeenten door lokale interpretatie van de Fraudewet.
Lokale verschillen
Binnen de G4: Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag, is een zekere tweesplitsing te zien in de manier waarop de gemeenten zijn omgegaan met de inlichtingenplicht voor bijstandsgerechtigden. Amsterdam en Utrecht hanteren van oudsher een minder streng beleid, terwijl in Den Haag en Rotterdam strenger is toegezien op verplichtingen en eerder boetes zijn opgelegd.
Gift of lening
‘Rotterdam hanteerde vanaf 2014 tot medio 2020 een streng handhavingsbeleid, gekenmerkt door veel en een strikte boeteoplegging, maar het uit zich niet alleen in sancties’, legt De Bruijn uit. ‘In Amsterdam in Utrecht is de bijzondere bijstand bijvoorbeeld een gift, terwijl tot voor kort in Rotterdam en Den Haag voor veel zaken bijzondere bijstand in de vorm van een lening werd verstrekt.’
Meer schuld bij strenger beleid
De verschillen in beleid zijn duidelijk terug te zien in de cijfers. Eind 2023 had in Amsterdam 11 procent van de bijstandsgerechtigden een openstaande bijstandsschuld. In Utrecht was dat 15,4 procent. In Rotterdam en Den Haag was dit respectievelijk 26,3 procent en 24,7 procent. ‘Dit betekent dat in Rotterdam de kans 2,5 keer groter is dat bijstandsgerechtigden een bijstandsschuld hebben dan in Amsterdam.’
Invorderingsbeleid van belang
Enige nuance bij deze cijfers is op zijn plaats. Zo is het aantal mensen met een bijstandsschuld in Utrecht wel een stuk lager dan in Rotterdam en Daag, maar staat daar tegenover dat het gemiddelde schuldbedrag aanzienlijk hoger is. Uit gesprekken die De Bruijn voerde met Utrecht bleek dan ook dat, hoewel het handhavingsbeleid misschien niet zo streng is, daar wel het strengste kwijtscheldings- en afboekingsbeleid binnen de G4 wordt gevoerd. Daardoor blijven oude vorderingen met hoge bedragen open staan, die elders waren kwijtgescholden.
Fraudewet
Opvallend is dat er sinds de invoering van de aangescherpte Fraudewet in 2013 weinig veranderd is aan het landelijk beeld wat betreft bijstandsgerechtigden met schulden door overtreding van de inlichtingenplicht. Dit terwijl de bedoeling was dat er strenger zou worden gehandhaafd. In Amsterdam was zelfs een dalende trend te zien, omdat werd gekozen voor een nog milder beleid. In Rotterdam namen de bijstandsschulden wel sterk toe na invoering van de wet, wat erop duidt dat de lokale interpretatie ervan grote invloed heeft op het aantal bijstandsschulden.
Lokale keuzes
‘In eerder onderzoek toonden we aan dat 286.000 mensen in Nederland een openstaande bijstandsschuld hebben bij hun gemeente. Dat was volgens ons een belangrijk signaal naar het rijk, namelijk dat het systeem zoals het nu is ervoor zorgt dat mensen in de problemen komen. Dit nieuwe onderzoek laat zien dat gemeenten zelf hier ook veel invloed op hebben. Door beleidskeuzes, maar ook door de manier waarop de Participatiewet wordt uitgevoerd.’
Systematiek
Zo ontstaan de meeste bijstandsschulden aan het begin of aan het einde van de uitkering, wanneer er iets wijzigt aan iemands situatie. ‘Het is dus belangrijk dat gemeenten tijdig en juist informeren over de verplichtingen die iemand heeft. Toch is het ook inherent aan de voorschotsystematiek dat er terugvorderingen ontstaan. Eigenlijk verwacht het systeem heel veel van mensen, misschien wel te veel.’
Paradigmashift
Het onderzoek van ESB toont ook dat er landelijk gezien sinds 2020 een paradigmashift gaande is bij gemeenten. Sinds de boodschappen- en toeslagenaffaire is de handhaving milder geworden en worden er minder snel sancties opgelegd. Rotterdam heeft bijvoorbeeld recent de bijzondere bijstand omgezet in een gift, in plaats van een lening. Het aantal mensen met bijstandsschulden neemt af, en de verschillen tussen de G4-gemeenten zijn de laatste jaren dan ook aanzienlijk kleiner geworden.
Verschillen worden kleiner
‘Die paradigmashift heeft veel invloed gehad. Gemeenten benaderen bijstandsgerechtigden met minder wantrouwen. Ze zijn anders gaan kijken naar schulden en terugvorderingen. De politieke koers binnen de gemeente is wat dat betreft minder bepalend geworden. Het zit allemaal wat dichter bij elkaar.’ De Bruijn geeft aan benieuwd te zijn naar de gevolgen van het wetsvoorstel Participatiewet in Balans, dat vanaf 2026 ingaat. ‘Dat is nog een beetje koffiedik kijken, maar het lijkt wel meer ruimte en vertrouwen te brengen voor bijstandsgerechtigden.’
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.