Druk op Wmo komt deels van buiten de wet zelf

De houdbaarheid van de Wmo 2015 staat onder druk en dat komt onder meer door ontwikkelingen waar gemeenten slechts gedeeltelijk grip op hebben. Dat blijkt uit het woensdag gepresenteerde Houdbaarheidsonderzoek Wmo 2015. Volgens de onderzoekers drukt een gebrek aan bestaanszekerheid – zoals problemen rond huisvesting en schulden – zwaar op het stelsel.

Decentralisatie

Verschillende uitgangspunten van de Wmo 2015 blijken in de praktijk lastig haalbaar of zijn nog onvoldoende ontwikkeld. De oorzaken zijn complex en reiken soms verder dan de reikwijdte van de wet zelf. Zo worden de gevolgen van de decentralisatie niet overal volledig geaccepteerd. Burgers blijven een sterk gevoel van recht op ondersteuning houden, mede door verschillen in gemeentelijke uitvoering, jurisprudentie en ingrepen van het rijk, zoals de introductie van het abonnementstarief in 2019. Daardoor blijkt het versterken van zelfredzaamheid een ingewikkelde opdracht voor gemeenten.

Buiten de Wmo

Het woensdag gepresenteerde Houdbaarheidsonderzoek Wmo 2015, uitgevoerd in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het rijk, concludeert dat de houdbaarheid van het stelsel afhankelijk is van ontwikkelingen buiten de Wmo. ‘De zelfredzaamheid van het individu wordt voornamelijk buiten de Wmo 2015 vormgegeven’, stellen de onderzoekers in het rapport. Gebrek aan bestaanszekerheid – zoals problemen rond huisvesting en schulden – drukt zwaar op het systeem. Daarnaast vallen kosten bij andere partijen dan de baten, en functioneren onderdelen van het zorgstelsel als communicerende vaten. Een duidelijk voorbeeld is de complexe ggz-problematiek in wijken, die steeds meer aandacht vraagt van gemeentelijke Wmo- en veiligheidsmedewerkers.

‘Spil in zorgstelsel’

De Wmo 2015 vervult inmiddels een soms diffuse rol. Door haar omvang, diversiteit aan doelgroepen en beperkte explicietheid is de wet uitgegroeid tot een vangnet voor personen met (zeer) uiteenlopende ondersteuningsvragen. ‘Waarschijnlijk onbewust is de Wmo 2015 daarmee een spil in het hele sociale- en zorgstelsel geworden’, merken de onderzoekers op.

Geen zicht

Niet in de laatste plaats is de interbestuurlijke vormgeving een ingewikkeld construct: 342 gemeenten voeren de wet uit met talloze lokale en regionale aanbieders, één beleidsdepartement en twee fondsbeheerders. ‘Eigenlijk heeft niemand echt zicht op het geheel’, is te lezen in het rapport. Eenduidige data en monitoring ontbreken. ‘Dit maakt het ook lastig voor het Rijk en gemeenten om in gezamenlijkheid te sturen op de houdbaarheid van de Wmo 2015.’

Tegelijkertijd plaatsen de onderzoekers een duidelijke nuancering: veel inwoners zijn tevreden over de Wmo-ondersteuning die zij ontvangen. Toch ervaren specifieke groepen, zoals mensen met een levenslange beperking, relatief vaak tekortkomingen.

Sociale basis

Gemeenten steken volgens het onderzoek veel werk in het faciliteren van de sociale basis. Uit literatuur blijkt dat een sterke sociale basis de zelfredzaamheid van burgers vergroot en de vraag naar formele ondersteuning verkleint. Maar de onderzoekers waarschuwen dat een groeiende vraag naar maatwerkvoorzieningen die basis kan uithollen. Heldere doelen en betrouwbare data ontbreken nog te vaak om landelijk en lokaal te beoordelen of beleid daadwerkelijk effect heeft. Ook is het zicht op de kwaliteit van ingekochte zorg beperkt door versnippering in het aanbod.

‘Grote stelselkeuzes’

Demissionair staatssecretaris Maatschappelijke Zorg Nicki Pouw-Verweij (BBB) stelt dat het onderzoek duidelijk laat zien welke keuzes nodig zijn om de Wmo toekomstbestendig te houden. ‘Dat zijn ook grote stelselkeuzes’, zegt ze. ‘Daarom is het aan een volgend kabinet om hier samen met gemeenten richting aan te geven.’

Vergrijzing

Volgens Nathalie Kramers (GroenLinks), wethouder van Leeuwarden en voorzitter van de VNG-commissie Zorg, Jeugd en Onderwijs, komt het rapport op het juiste moment. ‘We maken ons als gemeenten echt zorgen of inwoners – als we niets doen – in de toekomst nog wel kunnen rekenen op goede ondersteuning vanuit de Wmo’, zegt ze. Door vergrijzing en druk op andere stelsels, zoals de ggz en de Wlz, neemt het beroep op de Wmo toe, terwijl het aantal mantelzorgers en professionals afneemt.

Financiën

Rijk en gemeenten willen daarom investeren in zorgzame gemeenschappen en collectieve ondersteuning. Ook moeten de randvoorwaarden om als gemeenten de wet goed uit te voeren (financieel en qua bevoegdheden) op orde zijn, benadrukt Kramers. Ze wijst bovendien op het belang van een ‘health in all policies’-benadering in het nieuwe regeerakkoord en de lokale coalitieakkoorden. De VNG gaat hierover graag in gesprek met het nieuwe kabinet.