Weerbarstige kleine wijkjes

Het principe van ‘straatje erbij’ zou een laagdrempelige oplossing zijn voor de woningnood. De maximaal vijftig nieuwe huizen per dorp versterken ook nog eens de leefbaarheid op het platteland. Maar maakt deze aanpak die ambities waar? Binnenlands Bestuur peilde de stemming in Lopik en De Ronde Venen.

Uitweg

Decennialang mocht er in Lopik mondjesmaat worden gebouwd. De uitgestrekte weiden met hier en daar een boerderij en in de lucht priemende kerktorens moesten worden gekoesterd, vond de provincie Utrecht. Het was immers het Groene Hart. De Lopikse jeugd trok noodgedwongen naar de omliggende steden. Ze liet negen vergrijzende dorpskernen achter met namen waarvan buiten de gemeente vrijwel niemand had gehoord: Uitweg, Willige Langerak.

Kopersgekte

Ja, de woningnood in Nederland nam toe. Maar die nood leek Lopik lange tijd te passeren. ‘Mensen keken niet heel snel naar onze gemeente, tenzij je hier in de buurt werkte’, zegt wethouder volkshuisvesting Jan Vente (ChristenUnie-SGP). ‘De stijging van woningprijzen in de provincie Utrecht trad van alle 26 gemeenten bij ons bijna als laatste op.’ Maar vanuit Utrecht rolde de kopersgekte uiteindelijk ook over de 15 kilometer lange N210 zuidwestwaarts naar Lopik.

Creativiteit

Echt voorbereid op die golf was de gemeente met 15.000 inwoners niet. Eén enkel grootschalig nieuwbouwplan kende Lopik: in totaal 126 woningen. Ja, erkent Vente, dat was het enige grote project dat men in de gemeente van de grond kreeg. ‘We krijgen van de provincie domweg geen toestemming om hier zomaar 500 woningen te bouwen.’ Wat moest hij doen nu de woningmarkt ineens krap werd? ‘Je kunt als wethouder hard roepen dat je meer huizen wilt bouwen, maar je kunt beter je eigen creativiteit aanspreken.’

Uitkomst

Net vooruitlopend op de in 2023 ingezette hype van ‘straatje erbij’ had de provincie Utrecht een regeling ingesteld die het kleine kernen mogelijk maakt maximaal vijftig woningen bij te bouwen. ‘We moesten altijd vechten met de provincie om woningbouwlocaties’, vertelt Vente. ‘Toen is hier in de lokale politiek een andere gedachte ontstaan en bijna unaniem overgenomen. Wij hebben in de gemeente Lopik negen kernen. In vijf van die negen kernen zou zo’n vijftig-woningenplannetje echt een uitkomst zijn.’

Belangrijk

Ook elders, aan de uiterste noordrand van het Groene Hart, werd de nieuwe provinciale regeling met enthousiasme ontvangen. ‘We hebben de ambitie om in De Ronde Venen 4.800 woningen te bouwen’, zegt wethouder ruimtelijke ordening Cees van Uden (D66). ‘Daarvan zou slechts een heel klein percentage onder ‘straatje erbij’ vallen, maar wel een belangrijk percentage.’

Hij rekent het voor. ‘We hebben hier acht dorpen: vier wat groter, vier klein. Voor de grotere kernen viel ‘straatje erbij’ automatisch af, omdat vijftig huizen daar te weinig toevoegen. Het kon alleen bij de vier kleine dorpen. Het zou dus gaan om maximaal tweehonderd woningen.’

Nieuwe kinderen

Met twee van die ‘straatjes erbij’ is De Ronde Venen inmiddels aan de slag. Ze bevinden zich in de dorpen Baambrugge en De Hoef. ‘In De Hoef zit nog een basisschool en Baambrugge heeft zelfs nog een school en een supermarktje’, vertelt Van Uden. ‘Juist om die voorzieningen overeind te houden, is het van belang snel die vijftig huizen erbij te krijgen. Want ook bij ons zie je de landelijke trend van vergrijzing en verdunning van huishoudens. Die vijftig huizen leveren voor de dorpen broodnodige nieuwe kinderen op.’

Mega

Nieuwe huizen om de leefbaarheid in kleine kernen een impuls te geven – daar zit ook voor Vente de evidente winst van ‘straatje erbij’. ‘Ken je Hoe God verdween uit Jorwerd?’, haalt hij Geert Maks klassieke boek aan waarin de teloorgang van het Friese dorp wordt beschreven. Ook het lintdorp Lopikerkapel is een kern waar de voorzieningen vrijwel allemaal verloren zijn gegaan, stelt Vente: ‘Goed, de kerk functioneert nog, de basisschool ook, maar een winkelbestand is er niet meer. Vijftig nieuwe woningen is voor een kern met een paar honderd inwoners qua investering in de leefbaarheid mega.’

Statushouders

Maar wát voor woningen? Vente: ‘De eis van de gemeenteraad was: een divers programma. Elke partij wil de eigen achterban bedienen. Er zit ook sociale huur bij. Dat was een hele discussie. Want als je sociale huur plant, komen daar ook statushouders voor in aanmerking. Wat moeten die in een kleine kern als Lopikerkapel waar geen bus komt? Maar de sociale huurwoningen worden wel gebouwd.’

Sturen

Van Uden zou in zijn twee dorpen in De Ronde Venen liefst sterker sturen op de nieuwe bewoners. Dat is ingewikkeld, zeker waar het koopwoningen betreft. ‘We proberen de afspraak te maken dat de nieuwe woningen als eerste worden aangeboden aan lokale bewoners. Maar dat wettelijk afdwingen is lastig.’

Bottleneck

‘Straatje erbij’ kent meer praktische obstakels. Vente: ‘Planologisch is het een volledig project, maar dan slechts voor vijftig woningen. Dat is meteen de bottleneck, zeker voor een kleine gemeente als de onze. Omdat het gaat om woningbouw buiten de rode contouren, vraagt het iedere keer een aanpassing van het omgevingsplan. En of je dat nou doet voor vijftig woningen of vijfhonderd – dat is in principe evenveel werk.’

Capaciteit

Daarna wacht nog het proces van participatie. ‘Ik heb hier in Lopik geen oneindige capaciteit. Vind maar eens ambtenaren in het ruimtelijk domein die in een kleine gemeente willen werken. Dat is onze uitdaging. We hebben in drie jaar tijd vijf projectleiders versleten. Planologen gaan heel makkelijk van overheid naar grote ontwikkelaars. Dan blíjf je op een gegeven moment wisselen.’

Praatgroepen

Het hielp hem enorm, vertelt Vente, dat bij de tweede locatie in het dorp Cabauw de gemeenschap zelf de handen uit de mouwen stak. ‘Er was grond binnen de kern beschikbaar, in handen van een woningcorporatie. Er worden zeventig woningen gerealiseerd: twintig binnen de contouren en vijftig erbuiten.’ Bij een participatie-avond kwam tweehonderd man opdraven. ‘Vooral jonge mensen die allemaal weer in Cabauw willen wonen. Dit project betekent echt iets voor de vitaliteit van de kern. En dat merk je: de participatie hebben ze helemaal zelf gedaan. Er kwamen praatgroepen over mobiliteit en biodiversiteit, ook vanuit de bewoners. Als gemeente hebben we er weinig werk aan gehad. Cabauw is wat dat betreft volstrekt uniek.’

Externe projectleiders

Zoveel zelfredzaamheid zag Van Uden in De Ronde Venen niet. Hij is dankbaar dat de provincie hem financieel ondersteunde, zodat hij externe projectleiders kon aantrekken. Maar: ‘De mensen die dit goed kunnen, die zijn een beetje op.’

Afgerond

Inmiddels is het ‘straatje erbij’ in Lopikerkapel volgens Vente planologisch afgerond. ‘Daar zal komende winter wel kunnen worden gebouwd.’ Cabauw is nog minder ver. ‘De raad gaat na de zomer een besluit nemen over of de plannen ook voldoen aan de doelstellingen. En dan volgt in december een planologisch besluit.’

Wandelrondje

En dan kijkt ook de provincie Utrecht nog met de plannen mee. Als een van de voorwaarden geldt dat er maatschappelijke meerwaarde mee wordt gecreëerd. Vente: ‘In Lopikerkapel hebben we om die reden een nieuw wandelrondje gefaciliteerd. In Cabauw bestaat al jaren een ontsluitingsprobleem. De maatschappelijke meerwaarde is dat we nu iets doen aan de verkeerscongestie van het hele dorp. Ik vermoed dat de provincie eerder aan dorpshuizen en speelplaatsen dacht, maar na wat discussie vonden ze het een goed idee.’

Weerstand

En dan moeten, tot slot, de dorpsbewoners nog worden overtuigd. Ja, iedereen ziet de extra woningen als investering in het dorp, vat Van Uden samen, maar niemand ziet ze graag gebouwd naast zijn eigen huis. ‘De Hoef is een lintdorp. Achter dat lint komt nu ineens een dubbele rij huizen. Het is logisch dat er dan weerstand is. Het kost tijd voordat alle neuzen in de dorpsraad dezelfde kant op wijzen.’ De vijftig woningen worden bewust verspreid over de tijd gebouwd. ‘Als je in één keer alle huizen erbij krijgt, krijg je ook mensen van buiten. Dat geeft extra weerstand in het dorp.’

Hele wijk

In Baambrugge verloopt het participatieproces beter. Van Uden: ‘Het is een vierkantere kern. Daar komt naast een wijk die al buren heeft nog een extra rij woningen.’ Ook blijft het aantal woningen daar bewust beperkt tot 22. ‘Veel mensen in kleine dorpen hebben bezwaar tegen verandering’, ziet Van Uden. ‘Die 22 vormen voor een klein dorp als Baambrugge al een hele wijk.’

Meerwaarde

Hoe kijkt Van Uden tot nu toe terug op zijn twee ‘straatjes erbij’? ‘Denk er niet te makkelijk over’, zegt de wethouder van De Ronde Venen. ‘Doe het vooral als je er echt maatschappelijke meerwaarde aan kunt ontlenen voor het dorp.’ Daar sluit Vente in Lopik zich bij aan. ‘Het zijn prachtige projecten voor kleine kernen. Maar als je moet kiezen uit de zeer beperkte beschikbare capaciteit en je hebt een enorme volkshuisvestingsopgave, dan is ‘straatje erbij’ ook in Lopik geen efficiënte inzet van je middelen. Je moet vijf keer een planologische procedure door. Stel dat ik ergens in één keer 250 woningen kan bouwen met één project... Ook al moet ik er eerst twee jaar met de provincie over dimdammen, dan nog gaat dat vele malen sneller.’ Uiteindelijke slotsom, volgens Vente: ‘Als je volkshuisvesting belangrijker vindt dan de vitaliteit van kleine kernen, dan moet je ‘straatje erbij’ helemaal niet willen doen.’

Lees het hele verhaal, inclusief een reactie van de provincie, deze week in BB13 (inlog).