Hoe diep wordt de dip?

Kleine gemeenten en de Omgevingswet

Kleine gemeenten ontberen het personeel van hun grotere buren. Maar ook zij moeten op 1 januari 2024 klaar zijn voor de Omgevingswet. Zijn ze dat ook? Binnenlands Bestuur legde het oor te luister in Staphorst, Doesburg en Asten. ‘Soms moet je kiezen voor een zes.’

Kwisvraag. Hoeveel fte heeft de gemeente Staphorst om zich voor te bereiden op de Omgevingswet, de grootste wetswijziging sinds Thorbecke? Wat denkt u? Zes? Zeven, wellicht? Wethouder Lucas Mulder (ruimtelijke ordening, SGP) geeft het antwoord. Eén! En die ene fte is ook nog eens verdeeld over meerdere mensen die het er naast hun andere taken bijdoen. Mulder, onderkoeld: ‘Ja, dat is heel mager.’

Het is een herkenbare situatie voor zijn collega-wethouder ruimtelijke ordening in Doesburg. ‘Wij hebben hier een fulltime projectleider, die ook nog ander werk doet’, zegt Birgit van Veldhuizen (Stadspartij). ‘En daarnaast een paar ambtenaren die allemaal wat uren ervoor hebben en over de Omgevingswet meedenken.’ Misschien, denkt ze, komen ze zo tezamen in Doesburg op anderhalf fte uit. Maximaal.

Binnenlands Bestuur wilde kwantitatief onderzoek doen naar hoe de kleine gemeenten ervoor staan, drie maanden voor de invoering van de Omgevingswet. Maar een met I&O Research en het samenwerkingsverband van kleine gemeenten K80 opgezette enquête leverde te weinig respons op (zie kader op pagina 37). Enkele door de K80 aangedragen wethouders hebben gelukkig tijd om een half uur vrij te maken. Ze spreken vrijmoedig over de uitdagingen waar de Omgevingswet hun voor stelt: het DSO, de noodzakelijke cultuurverandering, de nieuwe werkwijze voor de raad, enzovoort.

Omgevingsvisie

Laat er geen misverstand over bestaan, hij ondersteunt de doelen van de Omgevingswet al vijf jaar van harte, zegt wethouder Mulder vanuit Staphorst. ‘Dichter bij de burger, maatwerk leveren, efficiënter, meer op het doel gericht dan op de regels’, somt hij door de telefoon op. Onder zijn leiding stelde Staphorst (bijna 18.000 inwoners) al in 2018 een omgevingsvisie vast.

‘We zijn vanaf dat moment al procedureel volgens de Omgevingswet gaan werken. Met vooroverleg, participatie. De voorfase van de planvorming, niet de formele procedure, hebben we goed op orde. Maar dan nóg is de invoering van de Omgevingswet een enorme opgave. Met het vaststellen van het omgevingsplan krijgen we een enorme partij extra werk. Vooral vanwege de rigide wijze waarop dat systeem is ingericht. En omdat we in de vergunningverlening een beperkte overgangstermijn hebben, moeten we daar ook alles op alles zetten.’

In Doesburg (11.000 inwoners) zijn de zorgen precies omgekeerd. ‘Die praktische uitvoering zie ik bij ons best goed gaan’, aldus wethouder Van Veldhuizen, net als Mulder ‘groot voorstander’ van de Omgevingswet. ‘Wij zijn een compacte gemeente met een klein grondgebied zonder heel grote vraagstukken.’ De aansluiting op het DSO besteedde Doesburg grotendeels uit aan de Omgevingsdienst, daar heeft ze dus niet al te veel omkijken naar.

Wat Van Veldhuizen wel merkt, is dat de intenties van de wet best goed te omzeilen zijn. Het vooroverleg en het actief zoeken van de ruimte die de Omgevingswet biedt, dat moet in Doesburg nog van de grond komen. Ze merkt dat lokaal de neiging bestaat om de ontstane ruimte meteen weer dicht te regelen. ‘Dan mis je je doel. Zowel onze raad als onze burgers vinden het heel erg moeilijk om de bestaande procedures los te laten en ruimtelijke afwegingen vaker aan een ander over te laten. Maar dat is uiteindelijk wel de intentie van de wet.’

Neutraal

In het Brabantse Asten (17.000 inwoners) staat wethouder John Bankers (ruimtelijke ordening, CDA) naar eigen zeggen ‘neutraal’ tegenover de Omgevingswet. ‘We hebben aan de voorkant de eerste jaren echt veel meer werk, meer kosten. Er zullen door de ontzettende werkdruk ook dingen fout gaan en je krijgt geheid een dip in de dienstverlening’, verklaart hij die grondhouding. Maar voor de langere termijn is Bankers met zijn gemeentelijke team van ongeveer vier fte hoopvoller: ‘De Omgevingswet gaat ons ook kansen bieden om de zaken in het ruimtelijk domein beter en eenduidiger aan te pakken.’

Zo ver wil Mulder in Staphorst niet vooruit denken. Pas reisde hij met een delegatie namens de K80 af naar het ministerie van Binnenlandse Zaken om te bepleiten bij urgente gebiedsontwikkelingen de bestaande werkwijze nog minimaal twee jaar in stand te houden. Nu ligt dat geitenpaadje (in vaktermen de TAM Imro) er nog één jaar na de invoering van de Omgevingswet. ‘We kunnen als gemeente de wijzigingen in het omgevingsplan niet geautomatiseerd doorvoeren’, zegt Mulder. ‘Er komt een nieuwe taal, een nieuw systeem. Dat vereist heel veel handwerk. Het laatste wat ik wil is de dienstverlening bij nieuwe initiatieven stoppen.’

Voor zijn collega Bankers in Asten zou dat niet hoeven. ‘Er is nooit een geschikt moment voor een transitie’, reageert hij. ‘Dan denk ik: laat het allemaal maar gebeuren. Laat het dan maar een paar keer verkeerd gaan, zodat we ervan leren. En daar waar serieuze druk ontstaat, leert de ervaring, wordt het probleem vervolgens ook sneller opgelost.’ Voor Bankers is de crux dat kleinere gemeenten hun ambities vaker zouden moeten durven bijstellen. ‘Onze voornaamste zorg zit in al het werk vanwege de stedelijke ontwikkeling die wij in Zuidoost-Brabant doormaken. Met de Metropoolregio Eindhoven maken we afspraken over de bouw van 100.000 extra woningen. Er komen honderden hectares aan bedrijventerrein bij.

De gemeente Asten ligt tegen het nationaal park De Groote Peel aan, een van de meest stikstofgevoelige gebieden van het land. En naast al die grote ruimtelijke projecten heb je dan ook nog de Omgevingswet die je moet implementeren. Dat betekent dat je als gemeente niet altijd voor een negen kunt gaan, maar soms moet kiezen voor een zes of een zeven.’

Meer geld

Maar dan. Als eenmaal de ergste hickups zijn verholpen, moet de Omgevingswet gemeenten werk uit handen nemen. En hun dus ook geld kunnen besparen. Mulder ziet het in Staphorst ‘tot in lengte van jaren’ niet gebeuren. ‘De doelen zijn goed. Maar we zijn in Nederland heel slecht in regels afschaffen.’ In Doesburg verwacht Van Veldhuizen ‘dat het ons voorlopig alleen maar meer geld gaat kosten. We hebben nu een aantal dingen provisorisch en pragmatisch ingericht. Maar vanaf 1 januari moeten we het echt anders gaan doen, volgens vaste procedures. Een deel van het werk zullen we moeten uitbesteden. Ik hoop dat de kosten daarvan op langere termijn minder worden, mits de techniek gaat werken en we meer zaken in de besluitvorming durven los te laten’

Wethouder Bankers heeft in Asten een aantal structurele lasten voorlopig op pro memorie gezet, ‘omdat we niet precies weten hoe die uitwerken. Denk aan de derving van leges door vergunningsvrije activiteiten en de hogere kosten voor de informatiseringstructuur. Zeker in de eerste periode is er extra dienstverlening nodig in het vooroverleg en rondom participatie. Dan heb ik het nog niet eens over de structurele lasten door al die software-applicaties. Voorlopig is voor mij onduidelijk of en wanneer je kunt beginnen met terugverdienen.’

Tot slot de vraag hoe het hun gemeenten zal vergaan, de eerste weken na de invoering van de Omgevingswet. Wordt het de chaos die zwartkijkers voorspellen, zal het op rolletjes verlopen of iets daar tussenin? ‘Het wordt in Staphorst geen chaos’, bezweert Lucas Mulder. ‘Maar wij moeten het wel met noodverbanden oplossen, want wij hebben geen capaciteit. Dan moet je dus met die noodverbanden de hele digitale omslag zien te bewerkstelligen op afdelingen waar nu al tekorten zijn. Ik zou er ten minste drie fte bij moeten hebben.’

In Doesburg verwacht Birgit van Veldhuizen het met een paar haperingen te gaan redden. Ook John Bankers kiest voor die optie. ‘We weten waar we straks de problemen kunnen verwachten. Ik verwacht van een kleine gemeente als Asten niet dat we voor het peloton uit fietsen, vol in de wind. Maar wel dat we in de buik van dat peloton goed mee kunnen komen. Op een paar haperingen na zal de invoering bij ons goed verlopen. Hoewel, een paar haperingen… dat vind ik wat eufemistisch. Ik denk dat we echt nog heel veel te doen hebben.’