‘Leg gelijkheidsplicht wettelijk vast’

De huidige aanpak van het kabinet is te reactief en schiet tekort in het tegengaan van institutionele discriminatie. De invoering van een wettelijke Gelijkheidsplicht Publieke Sector (GPS), naar voorbeeld van het Verenigd Koninkrijk en Ierland, maakt bestaande proactieve verplichtingen voor de overheid concreet om discriminatie tegen te gaan en gelijke behandeling en kansen te bevorderen.

First movers

Dat schrijft de Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme vandaag in een briefadvies aan het kabinet. Omdat invoering van zulke wetgeving lang kan duren voegt de commissie eraan toe dat overheidsinstanties nu al aan de slag kunnen met de Discriminatietoets Publieke Dienstverlening. ‘We moeten het hebben van leiders die het nu al oppakken’, zegt Joyce Sylvester, voorzitter van de commissie, tegen Binnenlands Bestuur. Ze wijst naar de gemeente Arnhem, de Douane en DUO die een pilot deden met de toets en het instrument al willen gebruiken. ‘Dat zijn rolmodellen, first movers. Andere organisaties moeten denken: daar sluit ik bij aan. Je kunt het je als overheidsinstantie niet permitteren om het niet te doen. Als organisatie moet je alert op gelijke behandeling blijven en ook vertrouwen van mensen houden en dus meegaan in deze ontwikkeling en vooroplopen.’

Verantwoording afleggen

Een ‘intensieve en urgente periode’ noemt Sylvester deze tijd voor de commissie. ‘We hebben rapporten uitgebracht en gekeken naar aard, omvang en oorzaken van discriminatie en racisme in Nederland. Die blijken diep verankerd en wijdverspreid, er is een patroon. Het risico op discriminatie is groot. Het is heftig als je je realiseert dat het aantal meldingen van discriminatie in 2024 is verdubbeld. In tijden van polarisatie en in het huidige klimaat is het belangrijk om voorstellen te doen om discriminatie uit te bannen.’ Met het advies om werk te maken van de Gelijkheidsplicht Publieke Sector wijst de staatscommissie de overheid erop dat zij een voorbeeld is voor de samenleving om zich rekenschap te geven van uitbanning van discriminatie en racisme. ‘Je moet op de overheid kunnen rekenen, wat voor afkomst je ook hebt’, vat Sylvester het samen. Een gelijkheidsplicht betekent dat organisaties zich doelen moeten stellen en moeten monitoren en rapporteren. ‘Je bent transparant en legt verantwoording af en doet dat structureel. En in het Verenigd Koninkrijk en Ierland wordt toezicht gehouden door het nationale mensenrechteninstituut.’

Wettelijk verankeren

Het is belangrijk om de gelijkheidsplicht wettelijk te verankeren, stelt Sylvester. ‘Onze overheid vertrouwt op zelfregulering en losse beleidsmaatregelen. Maar met bijvoorbeeld alleen diversiteitstrainingen of een middag met elkaar in gesprek gaan, kom je er niet. Het is heel belangrijk dat je richting geeft en maatregelen neemt om incidenten, die dus structureel zijn, te voorkomen, zodat je niet achter de feiten aanloopt.’ De gelijkheidsplicht wettelijk vastleggen is een heel juridisch traject, weet ze. Maar het is ook een financiële kwestie. Het repareren van de toeslagenaffaire kost 9 miljard en moet worden opgebracht door de belastingbetaler. Legt de verplichting dus vast dat organisaties altijd rekening houden met het belang van gelijkheid en heb de hygiëne om die cultuuromslag op gang te brengen en om discriminatie en racisme uit te bannen.’

Proactieve aanpak

Institutionele en indirecte discriminatie zijn moeilijker te herkennen en aan te pakken, staat in het advies. Sylvester wijst erop dat het in de systemen is geslopen. ‘Etnisch profileren door KMAR, risicosignalering in systemen voor de toekenning van toeslagen, SyRi. Het zit in algoritmen ingebakken. Groepen worden systematisch benadeeld. Soms onbedoeld en onbewust, maar het komt pas aan het licht als het kwaad al is geschied en dat heeft enorme effecten op mensen.’ Alleen een passief verbod, waar slachtoffers zich achteraf op kunnen beroepen, is onvoldoende om (institutionele en indirecte) discriminatie door de overheid vroegtijdig te signaleren en te voorkomen, staat in het advies. Naast een verbod is een meer proactieve aanpak nodig, zoals het internationaal recht én artikel 1 Grondwet eisen, maar die proactieve aanpak is er in Nederland nog onvoldoende. ‘Er gebeurt wel iets, maar het is te vrijblijvend. Je zou als overheid veel krachtiger moeten reageren en er proactiever mee om moeten gaan. Niet alleen zaken oppakken na internationale wetgeving, maar ook je eigen wetgeving op orde brengen. Het is toch schokkend dat de overheid zelf nog niet onder de Wet gelijke behandeling valt.’

Niet langer wegkijken

De Britse en Ierse Public Sector Equality Duty ziet de commissie als goed voorbeeld binnen Europa. ‘Zij wachten niet op iets groots als een toeslagenaffaire, zijn proactief, hebben hun wetgeving op orde en denken na over hoe ze in hun handelen discriminatie en racisme kunnen voorkomen. Wij leunen op internationale wetgeving, maar hebben de plicht aan de Nederlandse bevolking te laten zien dat we dit zelf ook wettelijk goed willen regelen.’ Ook België heeft aanzienlijke vooruitgang geboekt, weet Sylvester. ‘Zij hebben de op twee na laagste genderkloof in de OESO-landen. Onze buren zijn onze voorbeelden. De Nederlandse overheid zou hier ook een stap vooruit moeten zetten in plaats van hersteloperaties na afloop.’ Elk land ontwikkelt zich in zijn eigen tempo. ‘Wij hebben dit tempo. Dat is geen verwijt, maar nu we weten hoe diep verankerd discriminatie en racisme in Nederland is, hebben we ook de plicht om er iets aan te doen en niet langer weg te kijken.’

Juiste randvoorwaarden

Specifieke wettelijke vereisten vergen draagvlak, leiderschap, budget, training, tijd en goede begeleiding, staat in het advies. De vraag is of dat allemaal wel aanwezig is. Maar Sylvester stelt: ‘Waar een wil is, is een weg. Als de overheid niet actief aan de slag gaat met gelijke behandeling, kunnen er meer schandalen volgen en verliest zij haar legitimiteit en draagvlak. Dat is in een democratische rechtsstaat het ergste wat kan gebeuren. De overheid kan het zich niet permitteren om buiten de samenleving te bestaan.’ Een effectieve invoering van de gelijkheidsplicht vraagt om de juiste randvoorwaarden, zoals geld, capaciteit, dataverzameling en leiderschap. ‘In dat laatste heb ik zeker vertrouwen. Steeds meer leiders zijn opgegroeid in een diverse samenleving. Natuurlijk komen ook bij huidige leiders blinde vlekken voor. Discriminatie en racisme vinden soms ook onbewust plaats. We maakten daarom veel werk van onze voortgangsrapportages, zodat onbewust bewust wordt. En dan zijn mensen bereid om er iets aan te doen. Als je je er niet bewust van bent, dan gebeurt er niks.’

Steen in de vijver-effect

Sylvester noemt drie cruciale bouwstenen van enkele varianten van de gelijkheidsplicht, die de commissie in september in een volgend rapport uitwerkt: regelen, verantwoorden en toezien. ‘Je moet die bouwstenen in samenhang zien. Als alle drie even adequaat en effectief zijn en in balans, dan wordt het een voortstuwende kracht, zoals bijvoorbeeld het vrouwenquotum heeft gewerkt.’ Ze verwacht weerstand, omdat veranderingen daar vaak mee gepaard gaan, maar heeft vertrouwen in het proces naar ‘normalisering’, zoals ook bij een vuurwerkverbod of het antirookbeleid. ‘Discriminatie en racisme hebben impact op mensen. Het leidt tot lage schooladviezen, geen stage of baan kunnen vinden en achterstand op de woningmarkt en in de gezondheidszorg. Dat schaadt de mensen zelf, maar ook de samenleving als geheel, want mensen verliezen het vertrouwen in de overheid en elkaar.’ De commissie hoopt op een ‘steen in de vijver-effect’. ‘Uiteindelijk komt er wetgeving en handhaving en zeggen toekomstige generaties: dit willen we niet meer. Als we er serieus mee bezig gaan, hoop ik echt dat discriminatie en racisme veel minder voorkomen en ervaringen, zoals in ons laatste rapport ‘Keer op keer’ staan, tot het verleden behoren. Dit is een historische kans om een slag in de emancipatie te slaan.’