Gemeenten en provincies gebruiken volop AI, maar vergeten de stekker

Van teksthulpjes tot digitale handhavers: AI-toepassingen veroveren de lokale overheid. Uit een enquête van Binnenlands Bestuur onder 63 gemeenten blijkt echter dat geen enkele gemeente inzicht heeft in het energieverbruik van de gebruikte AI-toepassingen.

De cijfers laten zien dat ruim 96 procent van de gemeenten AI gebruikt of inzet in pilots en proefprojecten. In veel gevallen gaat het om generatieve AI, zoals tekstondersteuning via Copilot of ChatGPT, of om algoritmes voor klantinteractie en planningstools. ‘Het gebruik van AI hoort bij het werken anno 2025’, zegt de gemeente Peel en Maas. ‘We realiseren ons dat het energieverbruik hierdoor toeneemt.’ De gemeente wijst op de duurzaamheidsvoordelen van digitale toepassingen, bijvoorbeeld bij het optimaliseren van energieverbruik in gebouwen. Toch wringt daar de schoen: of die duurzaamheidsvoordelen daadwerkelijk opwegen tegen het hogere energieverbruik is volkomen onduidelijk. Er is namelijk niets bekend over hoeveel energie gemeenten verbruiken met hun AI-toepassingen, zo blijkt uit de antwoorden in onze enquête. Geen van de 63 gemeenten monitort expliciet het energieverbruik van AI.

Moeilijk meetbaar

Gemeenten hebben geen inzicht in het energieverbruik van de AI-toepassingen die ze inzetten. Volgens datawetenschapper Alex de Vries-Gao (Vrije Universiteit Amsterdam), gespecialiseerd in de energie-impact van AI, is dat niet verrassend. ‘Het is moeilijk meetbaar. Applicaties zijn meestal niet intern ontwikkeld. Om het energieverbruik van bijvoorbeeld het veelgebruikte Copilot te meten, moet je toegang hebben tot de servers van Microsoft.’ Techreuzen zijn daar uiterst terughoudend in, zegt hij. ‘Op dit moment zijn alleen grove schattingen mogelijk, en ontbreekt monitoring van externe applicaties volledig.’

AI gebruikt krankzinnig veel energie, laat De Vries-Gao zien: ‘Wereldwijd inmiddels zo’n 9,4 gigawatt, dat is meer dan landen als Zwitserland, Oostenrijk of Finland. En dat energiegebruik blijft stijgen door de toenemende inzet van AI.’ Het Internationaal Energieagentschap (IEA) voorspelde in april 2025 dat AI-toepassingen zullen leiden tot een ruime verdubbeling van het energieverbruik van datacenters in 2030. Ook analistenbureau Gartner waarschuwt in een recent rapport voor ingrijpende gevolgen: naar verwachting zal tegen 2027 zo’n 40 procent van de bestaande AI-datacenters met stroomtekorten kampen. En dat terwijl veel gemeenten datacenters liever buiten hun grondgebied houden.

Duurzaamheidsbeleid

Het onderzoek laat zien dat AI inmiddels breed wordt ingezet binnen overheden, maar dat men nauwelijks nadenkt over het stijgende energieverbruik dat dit met zich meebrengt. Diverse gemeenten, zoals de SED-gemeenten, geven aan dat ‘AI nog in de kinderschoenen staat’ en dat een afweging pas volgt wanneer AI breder wordt toegepast. Maar de vraag rijst of het niet te laat is om maatregelen te nemen zodra de dienstverlening daadwerkelijk afhankelijk is geworden van AI.

De Vries-Goa vindt dit juist het moment om duurzaamheidsbeleid te ontwikkelen. ‘De impact is nu nog beperkt. Veel AI-projecten zitten in de pilotfase, maar het gebruik groeit snel. Bovendien gebruiken medewerkers soms al AI-tools buiten medeweten van hun organisatie.’ Dat maakt het volgens hem moeilijk om grip te krijgen op energieverbruik. AI wordt bovendien steeds dieper geïntegreerd in software, waardoor afzonderlijke meting vrijwel onmogelijk wordt. Een optie zou zijn om AI binnen datacenters van de Nederlandse overheid te draaien. ‘Maar het is niet realistisch dat overheden zelf per applicatie gaan monitoren hoeveel energie die kost. Dat is echt een taak voor leveranciers, omdat het meestal om externe toepassingen gaat.’

Behoefte aan richtlijnen

In onze enquête geeft 30,5 procent van de gemeenten aan dat duurzaamheidsrichtlijnen ‘in ontwikkeling’ zijn. Meer dan de helft (51 procent) geeft aan behoefte te hebben aan nationale of sectorbrede richtlijnen. De gemeente Den Haag benadrukt: ‘Wij vinden dat je AI verantwoord moet inzetten, en duurzaamheid is daar een belangrijk onderdeel van. Richtlijnen zijn nog in ontwikkeling, en we kunnen hier zeker hulp bij gebruiken.’

Ook de provincie Utrecht verwacht dat het energieverbruik van AI in de toekomst een grotere rol gaat spelen. ‘In IPO-verband (interprovinciaal overleg, red.) wordt momenteel nagedacht over een addendum met AI-inkoopvoorwaarden bij de algemene inkoopvoorwaarden voor provincies. Dat proces is net gestart, maar biedt een goede kans om duurzaamheid mee te nemen en te zorgen voor een uniform beleid.’ Hoewel Utrecht het energieverbruik van AI nog niet specifiek meet, verzamelt de provincie wel jaarlijks data over de CO₂-uitstoot van energieverbruik door dataopslag in SharePoint, OneDrive, Outlook en Teams.

Sommige overheden zitten te springen om heldere kaders, blijkt uit de open antwoorden in de enquête. Provincie Noord-Holland schrijft: ‘Als overheidsorganisatie zitten we nog in een fase waarin we het potentieel van AI ontdekken. De inzet is nog beperkt, maar het kan ineens snel gaan. Als provincie maken we expliciet duurzaamheidsafwegingen bij IT, en dat willen we ook specifiek voor AI gaan doen. We maken collega’s bewust van AI en duurzaamheid. Om een volgende stap te zetten, hebben we transparante leveranciers en een goede samenwerking nodig. Daar zijn we nog niet, maar we moeten hier zeker aandacht voor hebben.’ De gemeente Ook Midden-Groningen pleit voor een duidelijke handreiking over dit onderwerp, bijvoorbeeld vanuit de VNG of SLMRijk.

Trigger

Om beleid te kunnen maken, is eerst inzicht in het energiegebruik nodig. Sommige gemeenten zijn daarmee bezig. Zo meldt Gemeente Katwijk dat er nog geen duidelijkheid is over het energieverbruik van Copilot, maar dat de gemeente hier navraag naar gaat doen. Voor de provincie Utrecht speelt energieverbruik nu nog geen rol, ‘maar dat gaat het zeker wel krijgen in de toekomst’.

Als gemeenten bij leveranciers vragen naar informatie over het energieverbruik van AI-toepassingen, vangen ze bot. De gemeente Ede merkt op dat energieverbruik voor veel leveranciers nog geen thema is. ‘Door onze vragen hierover worden ze pas getriggerd’, zegt een woordvoerder. Van de 63 overheden geven slechts twee aan dat hun AI-leveranciers voldoende inzicht bieden in energieverbruik. Iets meer dan de helft (51,6 procent) vindt dat leveranciers daarin tekortschieten.

Door het gebrek aan standaarden voor duurzame AI is het volgens de gemeente Leiden niet realistisch om duurzaamheid als harde eis te stellen, omdat dit veel leveranciers zou uitsluiten. Wel wil Leiden bij aanbestedingen vragen hoe leveranciers omgaan met duurzaamheid en welke stappen zij nemen om AI zo energiezuinig mogelijk aan te bieden. En dat is volgens Leiden moeilijk te meten: ‘Er zijn meerdere componenten, zoals de generatie hardware waarop de AI draait, en het gebruikte taalmodel. We willen op korte termijn een beslisboom ontwikkelen waarmee medewerkers AI verantwoord en duurzamer kunnen gebruiken.’

De Vries-Goa noemt de positie van overheden ‘lastig’: zij krijgen AI soms letterlijk in de schoot geworpen. ‘Als klant van Microsoft krijg je Copilot er gewoon bij, of je nu wilt of niet. Wat de impact op het energieverbruik is, wordt niet duidelijk gemaakt. Of ze met zulke programma’s werken, soms buiten de regels en richtlijnen om, bepalen ambtenaren uiteindelijk toch zelf.’