Leg politietaken bij demonstraties duidelijk vast

De minister van Justitie en Veiligheid moet politietaken bij demonstraties duidelijker beschrijven, want deze zijn nu nergens precies vastgelegd. In de samenleving bestaan namelijk uiteenlopende verwachtingen over deze taken, waaraan de politie onmogelijk kan voldoen. Daarom dient de minister hierover duidelijke basisafspraken te maken met de politie en de minister van BZK.

Onderzoek demonstraties

Daartoe roept de Inspectie Justitie en Veiligheid (Inspectie JenV) op nu uit haar eigen onderzoek ‘Faciliteren en begrenzen, perspectieven op de functie van de politie bij demonstraties’ blijkt dat er bij burgers, demonstranten en overheidsorganisaties verschillende denkbeelden zijn over het recht op demonstratie en wat de politie daarbij moet doen. Een verwachting is bijvoorbeeld dat de politie demonstraties mogelijk maakt en beschermt, een andere verwachting is dat zij zorgt voor orde en veiligheid. Dit kan betekenen dat demonstraties worden ingeperkt, als de burgemeester dat besluit. Verschillende taken die de politie worden toegedicht, kunnen elkaar dus tegenwerken.

Onvoorspelbaar politieoptreden

De inspectie stelt vast dat mensen vaak vinden dat de overheid demonstraties moet ‘faciliteren’, maar ook dat nergens concreet op papier staat wat dit ‘faciliteren’ inhoudt. Wat de politie doet bij demonstraties, verschilt daarom in de praktijk en is afhankelijk van waar en wanneer deze plaatsvinden. Dat komt ook doordat de burgemeester bepaalt wat de politie in zijn of haar gemeente doet. De inspectie constateert dat hoe de burgemeester een demonstratie benadert en de inzet van de politie bepaalt, in de praktijk afhankelijk kan zijn van de visie van de burgemeester op demonstraties, het thema van een demonstratie, of de kennis van de wet- en regelgeving binnen de driehoek. ‘Het optreden van de politie kan daarom voor actiegroepen onvoorspelbaar zijn en soms zelfs overkomen als willekeur.’ Daarbij wordt het strafrechtelijk handhaven van de vastgestelde beleids- en tolerantiegrenzen niet altijd even duidelijk en consistent ingevuld door het Openbaar Ministerie, in de ogen van de politie, schrijft de inspectie.

Verbinding maken

Uit gesprekken van de inspectie met politiemedewerkers blijkt dat ‘verbinding maken’ met demonstranten een centraal onderdeel is van hun werk bij demonstraties. Zij beschouwen het in gesprek gaan, elkaar kennen en elkaars perspectieven begrijpen als ‘essentieel’. Het verkrijgen van informatie voor risicoanalyses die de politie vooraf maakt verloopt ook gemakkelijker wanneer de politie in verbinding staat met actiegroepen. Tegelijk stelt de inspectie vast dat de dynamiek rond demonstraties en actiegroepen sterk verandert. ‘Demonstraties worden steeds vaker niet aangemeld, demonstraties worden steeds vaker georganiseerd in afgeschermde (online) groepen en actiegroepen bestaan steeds vaker uit losse organisatieverbanden.’ Het maken van verbinding wordt hierdoor moeilijker. Niettemin blijkt uit de gesprekken dat verbinding succesvol kan zijn wanneer de politie met de politiefunctionarissen werkt die goed contact kunnen leggen en oog hebben voor andermans standpunten.

Demonstraties verdrievoudigd

Verkeersbegeleiding, overleggen met openbaar vervoersbedrijven over het omleggen van routes, afzetten van straten en de aanwezigheid van agenten bij de demonstratie zelf vragen allemaal om menskracht, constateert de inspectie verder. ‘Deze praktische invulling kan, afhankelijk van of de werkzaamheden bij de politie of bij de gemeente zijn belegd, veel politiecapaciteit vragen.’ Daarbij is het aantal demonstraties de afgelopen jaren sterk toegenomen en sinds 2015 meer dan verdrievoudigd: van 2085 naar de piek van 6558 in 2021, stelt de inspectie vast. De politie-inzet bij demonstraties steeg sinds 2017 met 84 procent. Het overgrote deel van de demonstraties (97 procent) verloopt ordelijk, maar toch legt de politie-inzet een zware druk op de totale capaciteit. Bij de 3 procent demonstraties die problemen opleveren, zijn namelijk veel agenten nodig om de openbare orde en veiligheid te handhaven, de belangrijkste politietaak bij demonstraties.

Beschermen én begrenzen

Maar die inzet daar levert ook de grootste knelpunten op. Er zijn namelijk twee benaderingen: bescherming én begrenzing. Bescherming wordt door demonstranten gevraagd, maar vraagt steeds meer inzet, omdat demonstraties steeds vaker heftige reacties oproepen. Bij ‘begrenzing’ vragen vooral de uitersten van begrenzing steeds meer capaciteit. ‘De grenzen van het demonstratierecht worden vaker opgezocht en overschreden. De inzet van de Mobiele Eenheid die hierbij komt kijken trekt een grote wissel op de capaciteit van de politie, maar heeft ook impact op de individuele politiemedewerkers.’ Andere politietaken, zoals noodhulp en opsporing, komen hierdoor in de knel. Dat merken vooral politie-eenheden in de grote steden in hun dagelijkse praktijk, want daar zijn de meeste demonstraties per jaar.

Onderling vertrouwen

Omdat er geen eenduidig beeld bestaat van wat ‘faciliteren’ is, is het nodig om te beschrijven wat wel en niet bij het ‘faciliteren van demonstraties’ hoort, beveelt de inspectie aan. Alleen zo kun je een voorspelbare overheid zijn en de politie het werk laten doen waarvoor ze het meest nodig is. Basisafspraken moeten vermelden welke taken bij de politie liggen en welke bij andere partijen. Ook moet duidelijk zijn wat van demonstranten wordt verwacht als zij willen dat de overheid hun demonstratie ‘faciliteert’. Dat kan volgens de inspectie bijdragen aan het onderlinge vertrouwen tussen overheid en demonstranten.

Effecten huisbezoeken

In een brief aan korpschef Janny Knol gaat de Inspectie JenV nader in op bevindingen op de onderwerpen ‘huisbezoeken’, ‘kennis over het demonstratierecht’, ‘communicatie met demonstranten’ en ‘de inzet van de ME’. Huisbezoeken aan actievoerders door informanten die door de politie worden ingehuurd worden demonstranten beschouwd als ‘intimiderend’ en als bewuste poging om verdere deelname aan dem onstraties te ontmoedigen. De politie wil zo een vertrouwensband opbouwen, maar de inspectie stelt vast dat het tegenovergestelde wordt bereikt: wantrouwen. De Inspectie beveelt aan om te onderzoeken wie binnen de politieorganisatie huisbezoeken aan demonstranten aflegt, de werkwijzen rond deze huisbezoeken grondig te evalueren en te beoordelen of die aansluiten bij de beoogde effecten die de politie met de huisbezoeken wil bereiken.

Basiskennis demonstratierecht

Verder is het essentieel dat agenten beschikken over een basiskennis van het demonstratierecht. Uit gesprekken met politiemedewerkers en actiegroepen blijkt dat deze kennis nogal eens ontbreekt bij politiemensen. Het delen en toepassen van kennis en trainingsmateriaal kan de kennis over demonstratierecht aanzienlijk verbeteren. Ook blijkt dat de communicatie van de politie met demonstranten niet altijd bijdraagt aan een constructieve samenwerking. Agenten die wél beschikken over deze vaardigheden bereiken vaak goede resultaten in het leggen van contact met demonstranten, zelfs onder moeilijke omstandigheden en in gespannen situaties. De inspectie beveelt dus aan om specifieke aandacht te geven aan die communicatieve vaardigheden.

Inzet ME evalueren

Tot slot geeft de inspectie nog een overweging mee over de inzet van de Mobiele Eenheid (ME): een mogelijk onbedoeld effect van de aanwezigheid van de ME is dat deze spanningen tussen demonstranten en de politie kan aanwakkeren. De ME kan soms als een ‘rode lap’ op demonstranten werken. ‘Dit kan leiden tot escalatie, terwijl dit niet de intentie van de politie is.’ De Inspectie geeft ter overweging mee om bij de inzet van de ME bij demonstraties ‘expliciet rekening te houden met de mogelijke reacties van demonstranten op de zichtbare aanwezigheid van de ME en de impact hiervan op de openbare orde en veiligheid’. Om die afweging te kunnen maken is het goed eerder optreden van de ME bij demonstraties en reacties van demonstranten daarop te evalueren.